Powstanie Warszawskie - topografia i literatura

Ulica Długa w Warszawie jest długa nie tylko z nazwy. Ma swój początek na Nowym Mieście, skąd biegnie aż do Placu Bankowego - ujmując rzecz z topograficzną dokładnością, kończy się przy słynnym Arsenale. Ileż to razy szłam jedną z najstarszych - i najdłuższych - warszawskich ulic na ukochaną Starówkę, bez towarzystwa myśli, że stąpam po śladach historii? Nie zliczę. Stare Miasto najbardziej dotkliwie odczuło grozę sierpnia'44, ale czy myśli się o tym na co dzień, idąc ulicą Długą, mając na karku lat raczej mało, niż wiele? Nie wymienię również wszystkich stołecznych ulic, które noszą ślady powstańczych walk sprzed 72 lat. Jest ich tak dużo. Za dużo.
Z łatwością potrafię natomiast policzyć sposoby konserwowania pamięci o historii miasta, dzięki którym myśl o Powstaniu wciąż jest żywa. Pierwszy z nich to opowieści, powtarzane z pokolenia na pokolenie przez - coraz mniej licznych, niestety - uczestników walk 1944 roku. Po drugie, topografia, ta szczególna mapa miasta, którą tworzą nie nazwy ulic, placów i skwerów, ale oddech historii, żyjącej wciąż w śladach kul na murach budynków, przydrożnych kapliczkach, tablicach ku pamięci i świadomości, że właśnie tutaj, tędy, w tym samym miejscu, w którym dziś robimy zakupy, idziemy na spacer czy schodzimy na stację podziemnej kolejki, nie tak dawno toczył się krwawy bój o Warszawę. I wreszcie wiedza o Powstaniu, którą czerpiemy nie tylko z opowieści bliskich, ale również z literatury.

W szerokiej ofercie wydawnictw książkowych znajdują się tytuły, które przybliżają powstanie na tej samej zasadzie, jak spacer ulicami Warszawy - pozwalają czerpać wiedzę o tamtych 63. dniach z perspektywy codziennego życia stolicy i jej mieszkańców. Do prawdy przybliżają najbardziej nie daty i operacje wojskowe, ale narracja żywego ducha miasta. Znajdziemy ją choćby w "Miłości w Powstaniu Warszawskim", pełnej przejmujących historii o życiu i uczuciach, w niezwykły sposób wplecionych w narrację o grozie i śmierci. Relacje powstańców, które spisał Sławomir Koper, autor książkowych bestsellerów o historii Polski, potwierdzają znane porzekadło: amor omnia vincit - miłość wszystko zwycięża. W 1944 zwyciężała nawet śmierć, pozwalała na chwilę zapomnieć o wojennym koszmarze. Sierpień'44 to nie tylko walka i strach, ale miłosne historie i zaślubiny na gruzach stolicy - w związki małżeńskie wstępowali harcerze, sanitariusze, łączniczki i żołnierze.
Po lekturze tej książki dobrze wybrać się na spacer ulicą Długą, gdzie toczyły się najcięższe powstańcze walki, a potem zajrzeć na plac Teatralny. To właśnie tam, na murze Pałacu Blanka znajduje się tabliczka upamiętniająca śmierć Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, poety pokolenia Kolumbów. Zakończył życie tak, jak wielu innych w tamtych dniach kończyło - od kuli, ale jego żołnierska śmierć, sama w sobie wystarczająco bolesna, dla matki poety okazała się początkiem prawdziwej udręki (młodziutka żona Baczyńskiego zmarła w niespełna miesiąc po  ukochanym mężu). W obliczu braku oficjalnego potwierdzenia śmierci syna i rozmaitych pogłosek, przez długi czas karmiła się fałszywą nadzieją, że Krzysztof wciąż jest wśród żywych. Jego grób odnaleziono dopiero w 1947, w ruinach Ratusza, gdzie został pochowany czwartego dnia powstania. W odnalezieniu miejsca pochówku pomógł matce poety proroczy sen, w którym Baczyński wskazał miejsce swej powstańczej mogiły.

O tym, że powstanie - i wojna - to nie tylko męska sprawa, udowadniają "Dziewczyny z Powstania" Anny Herbich, wydane w serii "Prawdziwe historie" wydawnictwa Znak. Dojrzałe kobiety i młode dziewczyny - nie przeczytamy o nich w podręcznikach do historii, nie zobaczymy ich podobizn na pomnikach z brązu, a jednak, gdyby nie one, powstańczy zryw trwałby pewnie krócej niż 63. dni. Jedenaście wzruszających, nierzadko dramatycznych historii - w tym jedna opowiedziana przez babcię autorki - udowadniają, że polem walki w 1944 była również codzienność. Bohaterki Herbich to nie tylko łączniczki, sanitariuszki, pracownice kontrwywiadu, ale również zwyczajne-niezwyczajne Warszawianki, które, ramię w ramię z mężczyznami, służyły Ojczyźnie z bronią w ręku. Zwykle w tle, daleko na drugim planie, dzięki takim publikacjom, jak książka Herbich, dziewczyny z Powstania odzyskują głos. Głos, którego warto - i trzeba - wysłuchać.

Opowieść o powstańczej Warszawie i przyspieszonym dorastaniu znajdziemy również w "Lwach mojego podwórka" - wspomnieniowej powieści Jarosława Abramowa-Newerlego. Dzieciństwo, które przypadło na lata wojny, autor spędził na warszawskim Żoliborzu. Ta dzielnica w szczególny sposób wpisała się w powstańczą historię - to właśnie tam, na rogu ulic Suzina i Krasińskiego, długo przed godziną "W", padły pierwsze strzały Powstania. Rodzinna gawęda w niezwykły sposób łączy się w tej książce z wielką Historią: wspomnienia o matce i kolegach z podwórka przeplatają się z opisami dawnego życia w okupowanej stolicy. Lekki ton nie zawsze jest w stanie przykryć powagę opowiadanej historii, jak choćby wówczas, gdy narrator-Newerly opisuje reakcje matek swoich kolegów na wieść o tym, że podwórkowe lwy potajemnie zaciągnęły się do powstańczych oddziałów. Niewinność dzieciństwa i groza wojny oraz sierpień'44 widziany oczami dziecka to skarbnica wiedzy o przeszłości, której pozostałości coraz trudniej znaleźć w dzisiejszej stolicy. Nowoczesne osiedla i rosłe biurowce zasłaniają ślady historii.
Ulica Długa kończy się ślepo - urywa się nagle, przecięta torami tramwajowymi i trasą podziemnej kolejki. Na szczęście wciąż można dojść nią na Stare Miasto, w poszukiwaniu własnej mapy powstańczej Warszawy.

Abramow-Newerly, J. (2002). Lwy mojego podwórka. Rosner & Wspólnicy, Warszawa. 
Herbich, A. (2014). Dziewczyny z Powstania. Prawdziwe historie. Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków.
Koper, S. (2013). Miłość w Powstaniu Warszawskim. Wydawnictwo Czerwone i Czarne, Warszawa.