Dobry ktoś, głupi ktoś: "Idiota" Fiodor Dostojewski

Są takie powieści, z dość ubogą fabułą, w których dzieje się niewiele - tyle, co nic właściwie - ale zarazem dzieje się w nich wszystko. I dobrze, że są, bo służą za encyklopedie człowieczej natury i podręczniki życia - przedmiotu, który mało kto zalicza na piątkę. W "Idiocie" Fiodora Dostojewskiego, może nie najgłośniejszym, ale jednym z najbardziej przejmujących tytułów w dorobku rosyjskiego pisarza, więcej miejsca poświęca się wnętrzu niż zewnętrzu. Bo słowiańska dusza boli, a Weltschmerz czują wszyscy, nawet piękni i bogaci, A może zwłaszcza oni.

Powie ktoś, że "Idiota" to przydługa historia miłosnych uwikłań petersburskiej socjety sprzed ponad stu lat, pochłoniętej towarzyskimi wizytami i wyjazdami do letnich posiadłości, podczas których, zamiast odpoczynku, przeżywa się te same co w mieście rozczarowania i sercowe rozterki. A inny doda, że powieść Dostojewskiego dlatego tak się lubi z teatrem, bo daje wytchnienie scenografom. I rzeczywiście: wystarczy zamienić scenę w salon, w którym odbywają się wizyty i nieszczęsne urodzinowe przyjęcia, a potem dodać odrobinę zieleni, żeby teatralne deski udawały Pawłowsk, idealny do spacerów i schadzek na parkowej ławce. Ale pod tymi skromnymi dekoracjami kryje się wspaniała literatura, spotkanie z którą zaliczyć wypada do kategorii przyjemności. I obowiązku.

Tytułowy idiota to książę Lew Mikołajewicz Myszkin - niebieskie wejrzenie, lat dwadzieścia sześć - który z jednym skromnym tobołkiem wraca do ojczyzny po pobycie w Szwajcarii, gdzie poddawano go kuracji z powodu choroby nerwowej. Książę sam siebie określa jako ostatniego z Myszkinów, ale czytelnik szybko zauważa, że ten przybysz z daleka, który nieśmiało wkracza na petersburskie salony, jest również ostatnim przedstawicielem innego gatunku: ludzi ufnych, pokornych i dobrych. I tak się jakoś złoży - z korzyścią dla fabuły, niefortunnie dla reszty - że wśród nowych znajomych Myszkina znajdą się dwie kobiety, które różni wszystko, a połączy uczucie do tego samego mężczyzny: prostolinijnego księcia. Tragedia gotowa, zwłaszcza gdy, jak Myszkin, jest się miłosnym analfabetą. Zakochane w nim Nastazja Filipowna, ciesząca się wątpliwą sławą kobiety upadłej, oraz Agłaja Jepanczyn, której spieszy się do opuszczenia domu, gdzie trzymają ją jak w zakorkowanej butelce, będą musiały wyprawić pogrzeb swojemu szczęściu. Ale nie zrobią tego bez walki: mamy tutaj intrygi, uciekającą pannę młodą, bolesne konfrontacje, a nade wszystko wściekłą zazdrość, która aż kipi w tyglu słowiańskich namiętności.

To nie jest świat dla dobrych ludzi. Nawet perfekcyjne człowieczeństwo, zdaje się mówić Dostojewski, nie stanowi wystarczającej broni przeciw złu i szaleństwu. Cóż z tego, że piękny książę odsuwa w cień obłudną i chciwą resztę, skoro nie przystaje do świata i, jako taki, musi ponieść porażkę? "Idiota" przesycony jest smutkiem i smutni są jego bohaterowie: nieszczęsna Nastazja i umierający na suchoty Hipolit, zdradzona Agłaja i udręczony Gania. Smutni są Rogożyn i jego radosna kompania, niewesołe są nawet anegdoty opowiadane przez Iwołgina, generała-blagiera, na którego już czeka więzienna cela.

Dobrze jest zanurzyć się w tym smutku, głębokim na kilkaset stron, choć zarazem żal, że nie ma w "Idiocie" więcej Agłai i Nastazji. Te dwie postaci kobiece zdają się ciekawsze niż płaski, jednobarwny Myszkin, który nierzadko staje się karykaturą samego siebie - gdy godzi się na niesprawiedliwość i daje się wykorzystać, bezbronny jak dziecko. Ale pewnie tak miało być: kryształowy książę, dziewiętnastowieczny rosyjski Don Kichot, kontrapunktem dla brudnego świata. Jest za to smaczek, i to niejeden - marginalia "Idioty" to charakterystyczne dla prozy Dostojewskiego tematy: zbrodnia i kara, społeczna niesprawiedliwość, samobójstwo i zsyłka na Sybir, której doświadczył sam pisarz. Echa życiowych doświadczeń Dostojewskiego splatają się z tą bolesną prozą, czyniąc z niej zwierciadło rosyjskiej duszy, w którym z powodzeniem można się przejrzeć i dziś.

Jakże złudnemu ulega się wrażeniu, dryfując myślami w stronę rzekomo pięknych czasów, gdy wytworne towarzystwo jeździło na wieś pooddychać powietrzem, pokazać toalety i powozy zaprzężone w białe konie oraz wymieniać miłosne liściki z panienkami z dobrych domów lub, dla odmiany, dać się wplątać w sidła tych, które - zasłużenie lub nie - nosiły miano ladacznic i wariatek. Dostojewski zostawia czytelnika z pytaniem: kto tutaj jest idiotą? Gdyby zadać je Myszkinowi, najpewniej wziąłby winę na siebie, przykrywając zakłopotanie śmiechem - tym samym, którym tylekroć wybuchał w powieści, pustym, bez grama wesołości. 

Myszkin dostaje łatkę idioty, bo naiwnie wierzy w człowieka. A uwierzyć w człowieka - idiotyczna rzecz.

Dostojewski, F. (2016). Idiota. Wydawnictwo MG, Warszawa.
Tytuł oryginalny: Идиот  
Tłumaczenie: Helena Grotowska