Miasto kobiet: "Panie z Cranford" Elizabeth Gaskell

Pewnego dnia jakiś szalony kartograf stworzy literacką mapę świata i odwzoruje na niej miejsca, w jakie literatura od wieków - z biletem w postaci książki - zabiera swych czytelników. Miejsca znane z globusa stoczą na niej walkę z krainami zza siedmiu lasów i gór, które na własne oczy widzieli jedynie książkowi bohaterowie. Trudny to wybór: odwiedzić z książką świat istniejący, czy dać się porwać do krain nieznanych, zrodzonych w wyobraźni autora. Najlepiej zaplanować podróż w czasie i w przestrzeni: trafimy wtedy do miejsc, które były - lub być mogły - a już ich nie ma. To właśnie casus miasteczka Cranford z powieści Elizabeth Gaskell. Nie znajdziemy go na mapie, ale istnieje do dziś w "Paniach z Cranford", wznowionych w serii "Angielski ogród" wydawnictwa Świat Książki.

Genius loci Cranford? Istnieje, to pewne, choć trudno powiedzieć, gdzie go szukać. Jakie atrakcje może kryć miejsce, którego mieszkańcy o 22:30 kołyszą się już w ramionach Morfeusza, wizyty składają między południem a trzecią, a rewizyty trwają piętnaście obrotów minutowej wskazówki? Czym zachwyci się książkowy podróżnik, odkrywszy, że trafił do miasteczka ekscentrycznych wdów i starych panien, z trudem wiążących koniec z końcem? Co zatrzyma go na dłużej w siedlisku konwenansów, gdzie w dobrym tonie jest zamartwianie się, że "tylu przyjemnych rzeczy robić nie wypada?" [1]. Co wreszcie przekona go do kranfordzkiej socjety, ekscytującej się cenami cukru w sezonie robienia konfitur oraz dworskimi ploteczkami z St James's Chronicle? Czy nie ucieknie do Londynu, gdzie bawi większość ziemiańskich rodzin, zamiast gnuśnieć na angielskiej wsi? Nie wiadomo. Jedno jest pewne: jeśli to zrobi, będzie żałować.

Cranford to bowiem miejsce, które zyskuje przy bliższym poznaniu - dzięki swoim mieszkankom. Sylwetki bohaterek naszkicowała Gaskell wyraźną kreską, doskonale oddając ich przywary i śmiesznostki - nie po to, by stworzyć karykaturę, ale pokazać wiktoriańską Anglię w miniaturze, z subtelną ironią i niekłamaną sympatią. Czytelnik też ją czuje: do sióstr Jenkyns, rozważnej Debory i romantycznej Matty, do lękliwej pani Forrester, a nawet do statecznej matrony, pani Jamieson, która cieszy się autorytetem społeczności, mimo iż na przyjęciach bez trudu konsumuje trzy kawałki ciasta sezamowego, z miną "jak u przeżuwającej krowy" [2].

W powieści Gaskell brak linearnej fabuły - to zbiór rodzajowych obrazków z życia miasteczka. Ten zabieg ma uzasadnienie w życiu sennej wsi, w której niewiele się dzieje: panie chodzą na proszone herbatki, grają w preferansa i plotkują przy kominku. Atmosferę ożywia przyjazd słynnego iluzjonisty, grasujący w okolicy rabusie, czy zjawa bezgłowej damy, strasząca w Alei Mroków. Powieściowa "akcja" kryje się w emocjach - współczuciu i trosce, w radości i bólu, w jakich nie raz łączą się kranfordzkie damy, o których można powiedzieć wiele - na dodatek z zasłużoną ironią - ale nie to, że w chwili próby nie potrafią obdarować wsparciem i pomocą. To siła przyjaźni i urok dawno minionego świata, wespół z magią szczęśliwych zakończeń tworzą siłę tej skromnej powieści: w Cranford spory milkną, a zwady odchodzą w niepamięć, ramię w ramię z animozjami i mezaliansami. A wszystko to podlane jest sosem z uszczypliwej ironii i poczucia humoru, obecnym zarówno w anegdotkach o czworonożnych pupilach (o krowie-holenderce Betsy Barker, piesku pani Jamieson i kotce pani Forrester, która połakomiła się na koronkę maczaną w mleku), jak i w komentarzach o lokalnym światku i wielkim świecie:

"Czułyśmy, że (...) lepiej traktować zaręczyny podobnie jak nogi królowej hiszpańskiej - jako rzecz bezspornie istniejącą, ale o której im mniej się mówi, tym lepiej". [3]

Chciałoby się pojechać do Cranford, założyć czepeczek, wygładzić kołnierzyk i wpaść z wizytą tam, gdzie podawano

"ostrygi w muszelkach, homary, galaretkę, ciastka zwane "kupidynkami" (bardzo lubiane przez kranfordzkie panie, ale za drogie, żeby je mogły podawać (...) )" [4],

i nie zważać na to, że

"Porcelana była bardzo delikatna, talerze bardzo stare, kawałki bułki bardzo cienkie i bardzo cienko masłem smarowane, a kostki cukru bardzo małe". [5]

Aż nadto tu wszystkiego na udany literacki romans z przeszłością, a jeśli i tego mało, są w "Paniach z Cranford" dodatkowe bonusy, jak autobiograficzne akcenty z życia Gaskell. Dość wspomnieć, że postać Petera Jenkynsa - brata powieściowej Debory i Matty - przypomina Johna Gaskella, brata pisarki, który podobnie jak aga Jenkyns, opuścił Anglię na rzecz Indii, zaś pierwowzorem urokliwego Cranford okazuje się Knutsfield w Cheshire, w którym Gaskell spędziła dzieciństwo. Smaczku niewinnym "Paniom z Cranford" dodaje przywołanie w powieści dzieł Charlesa Dickensa - prywatnie dobrego znajomego Elizabeth i miłośnika jej prozy. Raz jest to wzmianka o "Opowieści wigilijnej", czytanej przez pannę Matty, innym razem dyskusja o publikowanym w odcinkach "Klubie Pickwicka", którą to rzecz powieściowa Debora Jenkyns komentuje słowami:

"Uważam za rzecz wulgarną, niegodną prawdziwej literatury, aby drukować w odcinkach". [6]

Czy to jedynie oko, puszczone przez Gaskell do przyjaciela pod przykrywką literackiej konwencji? Wiadomo jedynie, że lektura "Pań z Cranford" jest jak powrót do domu po długiej nieobecności: dostarcza kojącego poczucia, że jesteśmy bezpieczni, a wszystko - i wszyscy - są na swoim miejscu. A to nie zdarza się często - tak w życiu, jak w literaturze.

Gaskell, E. (2015). Panie z Cranford. Wydawnictwo Świat Książki, Warszawa.
Tytuł oryginalny: Cranford
Tłumaczenie: Aldona Szpakowska
[1] Ibidem, str. 47;                    [4] Ibidem, str. 89;
[2] Ibidem, str. 87-88;              [5] Ibidem, str. 102;
[3] Ibidem, str. 150;                 [6] Ibidem, str. 15.