Cztery kółka i studium charakterów: "Zagubiony autobus" John Steinbeck

Podobno w podróżowaniu chodzi o to, żeby dotrzeć na czas z punktu A do punktu B. Owszem, to konieczny warunek udanej podróży - ale niewystarczający. Co bowiem z możliwością podziwiania widoków? Co z wygodnym środkiem transportu? Co z bezpieczeństwem i miłym towarzystwem współpasażerów? To wszystko równie ważne, ale czy wystarczy, żeby przemieszczanie się w przestrzeni czegoś nas nauczyło? Bo mówią, że podróże kształcą. I dzieje się tak nie za sprawą lekcji geografii, odbywanej podczas jazdy koleją lub samochodem, ale z powodu możliwości, jaką podróże stwarzają dla podglądania i studiowania charakterów.

W opublikowanej w roku 1947 powieści pt. "Zagubiony autobus" John Steinbeck zabiera czytelnika w podróż po bezdrożach powojennej Ameryki - i po meandrach ludzkiej psyche. Eksplorując kalifornijskie peryferia, Noblista odsłania prawdę o delikatnej materii emocji. Wyprawa zaczyna się w Rebel Corners, miejscowości położonej malowniczo wśród pól uprawnych i gór, którą z okien autobusu oglądają zmierzający do Hollywood szczęśliwcy. W cieniu Wielkiego Świata mieszka Juan Chicoy, "trochę Meksykanin, a trochę Irlandczyk" [1], kierowca autobusu na trasie między Rozdrożem Buntowników a San Juan de la Cruz, mąż obsesyjnie zazdrosnej Alice, która w przydrożnej restauracji codziennie

"(...) smażyła jajka i kiełbaski, grzała zupę z puszek, nalewała beczkowe piwo do kufli, nakładała lody - a gdy zbliżał się wieczór, piekły ją dotkliwie stopy i stawała się zła i podrażniona". [2]

To w restauracji Chicoy'ów - w której owoce stoją na półkach ułożone w perfekcyjne piramidy, a Alice przegania natrętne muchy z siłą równą tej, z jaką gotowa jest stanąć w szranki z konkurentkami o względy Juana - przetną się drogi kilkorga podróżnych, zmuszonych do postoju w wyniku awarii autobusu o wdzięcznym przydomku Sweetheart. Oprócz przymusowego przystanku w podróży, łączy ich walka o własne marzenia. "Zagubiony autobus" to katalog skrajnie różnych postaci - w każdej z nich, dzięki mistrzostwu autora, odnajdujemy cząstkę siebie, i każdą z nich doskonale rozumiemy. Bo czyż nie pragniemy czasem niemożliwego, jak powieściowa Norma, wzdychająca do Clarka Gable'a, filmowego amanta z celuloidu? Czy nie bywamy jak Ed Carson, alias Pryszcz, który niepowodzenia osładza kokosowym ciastem i cukierkami? Czy, jak Camille Oaks, nie skrywamy tajemnicy i nie udajemy kogoś, kim nie jesteśmy - i nigdy nie będziemy? Czy nie rozpoznajemy siebie w panu Prtichardzie, z pozoru rzutkim biznesmenie, który, pozbawiony nadzoru żony, traci grunt pod nogami? Czy wreszcie nie jesteśmy jak Bernice Pritchard, sprytna manipulantka, która wiecznymi migrenami kupuje chwile wytchnienia od rodziny i sposobność snucia marzeń o ploteczkach z przyjaciółkami?

Tak, wszyscy tacy jesteśmy - niedoskonali, zagubieni, zwyczajnie mali - lub przynajmniej bywamy. Ale powieść Steinbecka to coś więcej niż studium charakterów: to studium emocjonalnych zależności, analiza psychologicznego uwikłania. Jest interesująco, gdy Sweetheart gładko mknie po kalifornijskich bezdrożach, ale znacznie ciekawiej, kiedy autobus grzęźnie w podmytej deszczem ziemi, a do głosu dochodzą tłumione pragnienia pasażerów. Steinbeck pokazuje ludzi, którzy po omacku szukają szczęścia i padają ofiarą sił większych od nich samych: złudzeń, cielesnych i psychicznych żądz, manipulacji. Rojenia o hollywoodzkim aktorze Norma zamienia na mrzonkę o wspólnym mieszkaniu z Camille, pan Pritchard zaś nie wytrzymuje napięcia i - w sposób tak symboliczny, co brutalny - sprzeciwia się żonie, a Juan, tchórzliwy kierowca, w desperackim pragnieniu odmiany swojego losu, porzuca nie tylko stery autobusu, ale i własnego życia, oddając najważniejsze decyzje w ręce Matki Boskiej z Guadalupe. 

Ten kameralny obraz życiowych rozbitków to wnikliwa diagnoza powojennej Ameryki, która dzięki wrażliwości Steinbecka - pisarza, zamienia się w uniwersalny portret zagubionego, nieporadnego i nieszczęśliwego człowieka. Steinbeck to mistrz realizmu z obsesją psychologicznej prawdy i przywiązaniem do detalu, widocznym w rysunku postaci oraz w opisach przyrody. Niemal w każdym rozdziale oddaje hołd pięknu żywiołu, które zdaje się stać w opozycji do brzydoty ludzkiej natury:

"Zimą, kiedy padały ciężkie deszcze, restauracja w Rebel Corners dawała ciepłe, pachnące kawą i gorącym ciastem schronienie. Gdy wiosna była w pełni, gdy trawa zieleniła się na polach i u podnóża pagórków, gdy maki i łubiny czyniły ziemię wspaniale niebieską i złotą, gdy wielkie drzewa budziły się w żółtozielonym kolorze młodych liści - wtedy nigdzie na świecie nie znalazłbyś piękniejszego miejsca. Nie była to piękność, której się nie spostrzega, bo już się do niej przywykło. Każdego ranka chwytała na nowo za gardło". [3]

Przypadkowe spotkanie nieznajomych posłużyło za pretekst do stworzenia przypowieści o Everymanie, o każdym z nas, naszych marzeniach, frustracjach, lękach i nadziei. To uczucia - zdaje się mówić Steinbeck - są paliwem człowieka. Podobne do silnika, który wprawia autobus w ruch, są motorem wszelkiego działania. Czy światła San Juan de la Cruz, widoczne w finale powieści, przyniosą spełnienie bohaterom "Zagubionego autobusu"?

"Daleko przed nimi, trochę na lewo od drogi, zabłysły odległe światełka - maleńkie, migocące w oddali, zagubione i samotne w pustce nocy, odległe, zimne, migotliwe, jak nanizane koraliki". [4]

Czy kres wyprawy będzie dla nich nowym początkiem, a może przeciwnie - okaże się, że nie sposób uciec od samego siebie, niezależnie od tego, jak daleko zawędrujemy w wojażach? Tego Steinbeck nie zdradza - i dobrze. Bo tajemnica to kolejny warunek udanej podróży.

Steinbeck, J. (2016). Zagubiony autobus. Prószyński i S-ka, Warszawa.

Tytuł oryginalny: The Wayward Bus

Tłumaczenie: Andrzej Nowicki

[1] Ibidem, str. 12;

[2] Ibidem, str. 12;

[3] Ibidem, str. 18;

[4] Ibidem, str. 304.