Duży smutek w wielkim mieście: "Jolanta" Sylwia Chutnik

Żeby przekonać się, że pozory mylą, nie trzeba okrążać świata wzdłuż i wszerz. Wystarczy wejść do księgarni i wziąć do ręki ostatnią powieść Sylwii Chutnik. "Jolanta" przywidziała wesołą okładkę - miętowe tło z cytrynową plamą i komin w zawadiackie pasy przywodzą na myśl wiosenną łąkę. Lub wakacyjną beztroskę. Nie sądźcie jednak książek po okładkach, bo wywiodą was w pole, albo jeszcze dalej, na manowce. Radosna obwoluta "Jolanty" kryje powieść, w której brak kolorów tęczy - jest tu wyłącznie s z a r a proza życia, b u r a codzienność, a nawet c z a r n a dziura rozpaczy. 

Chutnik przyzwyczaiła czytelników do smutnych powieści, w których pochyla się nad nieszczęściem i jego właścicielką, kobietą. Tytuł najnowszej - imię głównej bohaterki - potwierdza, że autorka pozostaje w polu swych wcześniejszych zainteresowań i znów pisze o kobiecie. Czy z podobnym sukcesem jak dotąd? Nie do końca.

Schyłek PRL-u. W powietrzu czuć już wind of change, zapowiedź nadchodzącej zmiany. Jolanta ma niewiele lat i dysfunkcyjną rodzinę - pijanego ojca i matkę-inwalidkę. Mieszka w bloku z azbestu na warszawskim Żeraniu i, podczas gdy jej rówieśnicy zaliczają poprawki z matematyki lub chemii, ona zalicza kolejne życiowe traumy. Najpierw odchodzi ojciec - prozaicznie, do kochanki. Potem matka usuwa się w cień kieliszka z alkoholem, żeby w końcu odejść z tego świata na dobre. Jolantę opuszcza również starszy brat, któremu nie uśmiecha się czekać na polski kapitalizm i spieszy się do tego za zachodnią granicą. Czy kiedyś będzie przepięknie? Chutnik już na początku rozwiewa nadzieje na happy end w miętowych okładkach:

"Posłuchajcie smutnej opowieści, to, co wam opowiem, w głowie się nie zmieści".*

Zgodnie z zapowiedzią, na głowę Jolanty spadają kolejne nieszczęścia, a to, czy i kiedy się wydarzą, jest jedynie kwestią upływu powieściowego czasu i liczby przewracanych przez czytelnika stron. Nic dziwnego, że doświadczona przez los dziewczyna powtarza jak mantrę:

"Nie mówić, nie ufać, nie odczuwać. Bo gdyby zaczęła mówić, tak z głębi siebie, toby nie przestała. Bo gdyby zaufała, toby ją znowu zostawili. A gdyby zaczęła odczuwać, no to, ha ha ha. Nie byłoby już czego ratować".**

Minione traumy nie pozwalają o sobie zapomnieć, a strach przed kolejnym odrzuceniem każe naszej bohaterce dużo spać, dużo się bać i wąchać klej "Plastuś" w plastikowej tubce. Nawet Andrzej, chłopak z gitarą, który poznał Jolantę na mazurskich wakacjach i wkrótce został jej mężem, nie jestem w stanie sprawić, aby przestała domagać się marzeń. A te ma Jolanta ambitne, z rozmachem, zupełnie nie na skalę żerańskiego podwórka, zakurzonego dymem z pobliskiej fabryki FSO:

"Czesałaby się wtedy modnie, klipsy nosiła większe od uszu i była cała z Hollywoodu, cała ponad to, co ją spotkało na tym świecie, w głębokich latach osiemdziesiątych na wschodzie Polski".***

Jolanta to tragiczna heroina, której pomóc nie sposób. Nawet transformacja ustrojowa'89, czerwcowa zamiana beznadziei w beztroskę, nie dla niej przecież. Ale - i to jest problem z "Jolantą" - potęgujące się nieszczęścia nie budzą współczucia dla bohaterki. Ogrom jej bólu nie porusza, nie wciska czytelnika w fotel. Możliwe, że dzieje się tak za sprawą stylistyczno-formalnych zabiegów, których w książce chyba więcej niż smutków tytułowej Jolki. Do niewesołych opowieści pasuje realistyczne tworzywo, Chutnik natomiast uparcie dryfuje w stronę krainy z bajki i absurdu. Ironizowanie i oka puszczanie przytłaczają treść, a językowa ekwilibrystyka, choć uprawiana ze swobodą i talentem, nie wystarcza do pokazania psychologicznej prawdy o bohaterce. Miks stylów i form, w jakie zamienia się powieść, zaczyna z czasem drażnić. Choćby zabieg przerywania prozy poezją - co kilka stron pojawia się wierszyk, pozbawiony rymu i znaków przestankowych - który w założeniu ma zapewne podkreślać dramat bohaterki, a w efekcie ani nie śmieszy, ani nie straszy. Jak choćby taka strofa:

"W imię ojca i syna 

W imię matki i córki 

W imię kobiety i mężczyzny 

Macie być od dziś razem 

Szczęśliwi 

Bo jeśli nie to 

Amen" ****  

Lub następujące wersy:

"A dlaczego pan ma takie wielkie zęby?

Żeby nimi zgrzytać o północy

I iskry wydobywać

A dlaczego pan krzesze ogień tymi zębami?

Żeby spalić wszystkich, którzy mnie znali

Na popiół, na jasną cholerę" *****

Umiejętność dostrzegania szczegółu sprawia, że kilka zdań wystarcza, aby przenieść czytelnika w inny świat. Trzepak, piaskownica, kisiel popijany słodkim "ptysiem" albo oranżada w proszku, jedzona z zagłębienia dłoni i - szast-prast! - jesteśmy w dekoracjach z końca lat osiemdziesiątych. Ale to mało, ciągle mało, żeby historia o życiu złamanym szczerze poruszyła. Bo życie złamać nietrudno - to się zwykle dzieje samo, gdzieś między domową kłótnią, schabowym na obiad i ulubionym Piątkiem z Pankracym w telewizji - ale napisać o tym tak, żeby za gardło chwycić, to sztuka. Chutnik ma niezwykłą wrażliwość na życie, którego nie widać, a które jest - i boli. Jednak brak spójności między tematem (arcypoważnym) a sposobem jego potraktowania (lekkim, skupionym bardziej na formie niż treści), sprawia, że "Jolanta" przypomina głośny wideoklip muzyczny, a nie przejmującą prozę o bolączkach zwyczajnego istnienia. 

Nowoczesna proza inspiruje się współczesnym życiem: szybkim, efektownym, acz powierzchownym. Można o tragedii pisać i fajerwerki odpalać? Można. Ale po co?

 

Chutnik, S. (2015). Jolanta. Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków

Seria: Proza PL

*Ibidem, str. 7;

**Ibidem, str. 34;

***Ibidem, str. 80;

****Ibidem, str. 120;

*****Ibidem, str. 68.