Bajka, której nie było: "Cztery siostry. Utracony świat ostatnich księżniczek z rodu Romanowów" Helen Rappaport

Chcecie bajki? Oto bajka - dawno, dawno temu, za siedmioma górami i siedmioma lasami, były sobie cztery księżniczki, które żyły długo i... . Nie, happy endu nie będzie, bo to bajka, która życiem się zowie. Jest historią o tristesse imperiale*, opowieścią o fatum, które istnienie jak z bajki w życie prawdziwe zamienia i sprawia, że to ostatnie kończy się zbyt szybko i zupełnie bez sensu.

Helen Rappaport, brytyjska pisarka i historyczka, po raz kolejny wzięła na warsztat prywatne życie rodziny ostatniego cara Rosji, Mikołaja II. W odróżnieniu od jej poprzedniej książki o Romanowach, "Ekaterinburg. The Last Days of the Romanovs", która ukazała się w 2008 roku i nie doczekała się jeszcze polskiego przekładu, "Cztery siostry" nie są historią tragicznej śmierci imperatorskiej pary i jej dzieci, ale opowieścią o ich codziennym życiu: trudnym, naznaczonym przeciwnościami, ale jednak ż y c i u.  Decyzja o postawieniu ostatniej kropki na dacie 17. lipca 1918 roku - dniu makabrycznego mordu na Romanowach - była świadomym zabiegiem autorki. Jak sugeruje tytuł (nawiązanie do dramatu Czechowa nieprzypadkowe) i odautorska nota, bohaterem książki są cztery siostry, córki Mikołaja II i carycy Aleksandry, które funkcjonowały dotąd jako bohaterki drugiego planu, zepchnięte nań przez siłę potężniejszą od nich, tę samą, która przedwcześnie wydrze je z rąk życia - historię.

Rappaport wydobywa je z mroków zapomnienia i przywraca tym wyjątkowym młodym kobietom należne im miejsce w panteonie ofiar dziejowej zawieruchy. I oto mamy przed sobą wielkie księżne, tak bardzo ze sobą zżyte, że na określenie swej czwórki używały akronimu "OTMA", powstałego od pierwszych liter własnych imion. Olga, najstarsza z sióstr, to łagodna i serdeczna dziewczyna o nieodpartym uroku, natomiast Tatiana to osoba o silnym charakterze i zdecydowanych poglądach. Wesołą Marię cechowała niespotykana uczynność, najmłodsza zaś, Anastazja, była krnąbrnym urwisem o figlarnej naturze. Choć różne, miały cztery siostry pewne cechy wspólne: wrodzone zamiłowanie do prostoty, chęć niesienia pomocy oraz nad wiek rozwiniętą świadomość własnych powinności. Tym jednak, co najbardziej chwyta za serce, jest ich umiejętność przyjmowania niełatwego losu z pokorą i stoickim spokojem. Obserwujemy je od chwili urodzin aż do przedwczesnej śmierci, widzimy podczas codziennych czynności: zabawy i nauki, pracy w ogrodzie i wakacji spędzanych na jachcie Standardt, podczas pierwszych oficjalnych wizyt u zagranicznych głów państw. Mamy możliwość podejrzeć ich wspólne spacery i wyprawy do teatru ojcem-carem, a także niepokój o oddalającą się matkę - gdziekolwiek się pojawiały i cokolwiek robiły, księżne Romanowe zachwycały pogodą, inteligencją i hartem ducha.

Wbrew obietnicy tytułu, "Cztery siostry" nie traktują wyłącznie o córkach ostatniego imperatora. Opowieść rozpoczyna się wędrówką w przeszłość, która pozwala przyjrzeć się gałęziom genealogicznego drzewa Romanowów. U zarania całej historii Rappaport stawia księżniczkę heską Alix, wnuczkę brytyjskiej królowej Wiktorii, późniejszą imperatorową Aleksandrę, dowodząc tym samym, że interesują ją jedynie przodkowie Romanowów po kądzieli. Bohaterkami "Czterech sióstr" wydają się być nie tylko córki Mikołaja II, ale, szerzej - kobiety, które kochał. Dużo, być może zbyt dużo miejsca poświęcono w książce tragicznej postaci carycy Alicky. Niekiedy to ona staje się bohaterką pierwszego planu, wraz ze swymi dolegliwościami fizycznej i psychicznej natury: rwą kulszową, migrenami, ciągłą obawą o życie ukochanego męża oraz o zdrowie syna, hemofilika Aleksego, zgubną fascynacją Grigorijem Rasputinem, skłonnością do "spoglądania w otchłań" i niemożnością przezwyciężenia antypatii rosyjskiego ludu. Zważywszy na fakt, że istnieje przynajmniej kilka publikacji o ostatniej carskiej parze Rosji oraz o związkach carycy z Rasputinem, rozbudowane wątki z udziałem Aleksandry nie znajdują w "Czterech siostrach" dostatecznego uzasadnienia. To nie tyle zarzut - łatwiej bowiem zrozumieć córki, znając ich matkę - co przyczynek do pytania o powód usunięcia w cień ojca dziewczynek. Szkoda, że autorka nie poświęca carowi tak wiele uwagi, jak jego żonie, tym bardziej, iż naukowcy są zgodni: ostatni imperator Rosji nie był, być może, idealnym władcą, ale z pewnością był kochającym ojcem. Nierównomierne rozłożenie akcentów pomiędzy oboje rodziców sióstr "OTMA" można jednak autorce wybaczyć, zważywszy na pozostałe zalety książki. A jest ich niemało.

Rappaport potraktowała świat ostatnich rosyjskich księżniczek z jubilerską precyzją oraz dbałością o historyczną prawdę. Udało jej się pokazać Romanowów od nieznanej strony, zwracając uwagę na ich skromne i dość zwyczajne życie, dalekie od propagandowego obrazu "krwawego batiuszki" i jego zdystansowanej rodziny. Żeby ożywić przeszłość, Rappaport wykorzystała opracowania historyczne, artykuły z ówczesnej prasy, powstałe po latach biografie, korespondencję rosyjskiego i brytyjskiego dworu królewskiego oraz wspomnienia członków carskiej świty, piastunek i dam dworu. Nierzadko - i właśnie to, obok ilustrujących książkę archiwalnych fotografii, jest w niej najciekawsze - Rappaport pozwala przemówić Romanowom własnym głosem, cytując ich pamiętniki, prywatną korespondencję oraz pełne czułości liściki, jakie siostry wymieniały ze schorowaną matką. Fragment dziennika Anastazji - lista wymarzonych urodzinowych prezentów - dowodzi, że pragnienia sióstr były dalekie od przepychu i blichtru:

"Chciałabym na urodziny małe grzebyki [dla lalek], maszynę do pisania, ikonę Mikołaja Cudotwórcy, coś do ubrania, album do wklejania zdjęć i jeszcze duże łóżko, takie jakie ma Maria na Krymie, i jeszcze chcę prawdziwego psa, i kosz na zabazgrane kartki, jak będę pisać książkę (...), i jeszcze zeszyt do pisania krótkich sztuk dla dzieci, takich, które można odegrać".**

Podobnie lakoniczna notka z dziennika księżnej Olgi - opis wrażeń po pierwszym balu, przedstawia jej autorkę jako zwyczajną dziewczynę, która pragnie cieszyć się młodością:

"Dzisiaj pierwszy raz włożyłam długą białą suknię. O 21.00 był mój pierwszy bal. Otworzyłam go z Kniaziewiczem (generałem - majorem świty). Tańczyłam cały czas aż do 1.00 w nocy i jestem bardzo zadowolona. Było multum oficerów i dam. Wszyscy strasznie dobrze się bawili. Mam 16 lat".***

Sześć lat później dziejowa zawierucha odbierze Oldze, jej rodzicom i rodzeństwu dużo więcej, niż szansę na kolejny bal. Przejmujące słowa zapisał w swym dzienniku Mikołaj, wtedy już eks-car, podczas ostatnich miesięcy życia, spędzonych na syberyjskim wygnaniu:

"Wydaje się niekiedy, że nie ma już sił, żeby trwać, nie wiadomo nawet, na co można mieć nadzieję, czego w ogóle pragnąć".****

Można książkę Rappaport uznać za historyczny reportaż, można - i tak lepiej chyba - dostrzec w niej morał, że nawet złota klatka nie chroni przed życiem. Historia uczy nie tylko nazwisk i dat. Ta o księżnych Romanowych przypomina, że to ludzie ludziom zgotowali ten los. Czytajmy o niej i opowiadajmy ją innym. Żeby pamiętać.

Rappaport, H. (2015). Cztery siostry. Utracony świat ostatnich księżniczek z rodu Romanowów. Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków.

Tytuł oryginalny: Four Sisters. The Lost Lives of the Romanov Grand Duchesses

Tłumaczenie: Anna Sak

*[fr.] - imperatorski smutek

**Ibidem, str. 178;

***Ibidem, str. 201;

****Ibidem, str. 424.