"Jaśnie pan" Jaume Cabré: stołek, teleskop i szafot

Gdyby "Jaśnie pan" był teatralną inscenizacją, do jej wystawienia wystarczyłyby trzy rekwizyty. Stołek (albo drabina, po której aktor wspinałby się na uprzywilejowaną pozycję, a potem spadał z niej z hukiem), teleskop (władcy Barcelony A.D. 1799 oddawali się marzeniom i spoglądali w gwiazdy, ale lubili też podziwiać wdzięki cudzych żon, do czego ten optyczny przyrząd nadawał się doskonale) i szafot (symbol nie tyle sprawiedliwości i kary, co mściwego przypadku i okrucieństwa losu). Niby nic, a w zupełności wystarczy, by odmalować królewskie miasto schyłku osiemnastego wieku i uczynić z niego miejsce kipiące od namiętności, niepoddających się upływowi czasu. 

Zawiązanie akcji w powieści Cabré pozwala sądzić, że mamy do czynienia z kryminałem, przestrzegającym gatunkowych reguł.

Wybitna śpiewaczka, umilająca występem raut barcelońskiej arystokracji, zostaje znaleziona martwa w hotelowym pokoju. Władza nadspodziewanie szybko znajduje oskarżonego w osobie młodziutkiego poety, który feralnej nocy spędził ze słowikiem z Orleanu namiętne chwile. Nazwanie "Jaśnie pana" kryminałem wydaje się jednak uproszczeniem. Czytelnik nie ulega tu zwyczajowej dla gatunku pokusie przechytrzenia narratora i rozwiązania zagadki: kto zabił? Nie o to tu zresztą chodzi. Zasztyletowanie śpiewaczki to pretekst do akcji pełnej intryg, emocji i namiętności. 
Ta powieść to więcej niż kryminał, to traktat o władzy i fascynujący portret psychologiczny. Cabré jawi się - nie po raz pierwszy zresztą, znamy przecież Jego "Wyznaję" i "Głosy Pamano" - jako przenikliwy znawca mrocznych zakamarków ludzkiej duszy. Raczy nas ciętym dowcipem, nie owija w bawełnę i nie zostawia suchej nitki na barcelońskiej arystokracji. Każdy tu komuś czegoś zazdrości, każdy czegoś pragnie i prawie każdy knuje, żeby te pragnienia (bez względu na cenę) ziścić. Dla jednych są to uciechy cielesne (które smakują najlepiej w pozamałżeńskim łożu), dla innych - kariera, a dla niektórych to rozpaczliwe pragnienie życia, które budzi się dopiero, gdy śmierć zagląda w oczy.
Są też i tacy, jak tytułowy "Jaśnie pan", którzy pragną wszystkiego naraz. Don Rafel Massó, prezes Trybunału Królewskiego w Barcelonie, karierowicz bez szlacheckiego tytułu, którego lata walki o polityczny awans skutecznie pozbawiły skrupułów, nie uśmiechnął się od dwóch lat, a noce spędza z otwartymi oczami, strzegąc pewnej tajemnicy. Ten ciemny sekret i złośliwy przypadek splotą jego losy z historią poety, oskarżonego o mord na śpiewaczce. Nie muszę dodawać, że żadnemu z nich nie wyjdzie to na dobre.
Zakłamany i amoralny, jest Don Rafel postacią szczególną. Uosabia wszelkie przywary arystokracji, której głównym pomysłem na życie są intrygi i romanse, a jednocześnie Cabré nie odmawia mu zdolności do autorefleksji, do marzeń i patrzenia w gwiazdy. Nie pozbawia go także bolesnej świadomości, że to nie władza jest źródłem szczęścia, ale czyste sumienie. Nie daje mu jedynie najważniejszego - siły i determinacji większej niż chciwość, która pomogłaby wydostać się Don Rafelowi z pułapki, w którą sam się schwytał.
Namiętności, intrygi, walka o władzę i stawiający kropkę nad "i" przypadek - to wszystko sprawia, że czas spędzony na lekturze "Jaśnie pana" mija niezauważalnie. A do tego bonus nie byle jaki, Barcelona przełomu stuleci jako pełnoprawny bohater powieści. To miasto pełne sprzeczności, chciwe i rozpustne, które codziennie staje się sceną boskiego koncertu 243 kościelnych dzwonów, przypominających o upływie czasu. Sceneria utkana z błota i deszczu (w Barcelonie Cabré ciągle leje i pada) podkreśla zepsucie i degrengoladę zamieszkujących miasto "jaśnie panów". Ich postępkom przyglądają się z góry płochliwe Plejady i gwiazdy z konstelacji Oriona, z niewzruszonym spokojem gwoździ wbitych w niebieski firmament. Od czasu do czasu mrugają tylko, z niedowierzaniem.

Cabré, J. (2015). Jaśnie pan. Wydawnictwo Marginesy, Warszawa.
Tytuł oryginalny: Senyoria
Tłumaczenie: Anna Sawicka