Kwasem w zasady: "Krivoklat" Jacek Dehnel

Nazwanie "Krivoklata", najnowszej powieści Jacka Dehnela, spowiedzią szaleńca, tematu nie wyczerpuje. Przypomina raczej wizytę w muzeum, którą planuje się nie po to, aby spotkać się z dziełem, lecz by nabyć reprodukcję tegoż, na kubeczku wydrukowaną, lub na podstawce pod rzeczony kubeczek uwiecznioną przy pomocy nowoczesnych technik nanoszenia obrazu na podstawki pod kubeczki, lub albumy o sztuce, służące jedynie jako dekoracja kawowego stolika w salonie.

Owszem, jest "Krivoklat" spowiedzią - monologiem właściwie, spowiedź wieńczy bowiem przyznanie się do winy, a bohater Dehnela swej niszczycielskiej misji (o której za chwilę) nie nazywa czynem szkodliwym, lecz mówi o zadaniu, i słychać, że przez duże "Z" o nim mówi. Krivoklat jest pacjentem Centrum Medycznego Zamek Immendorf, skazanym wyrokami sądowymi za zniszczenie mienia znacznej wartości. Austriackie media ochrzciły go "Kwasowym Wandalem", a społeczeństwo - wariatem. Te epitety zawdzięcza swej muzealnej krucjacie: przemierzaniu pełnych Rembrandtów, Vermeerów i Van Goghów sal z butelką dziewięćdziesięciosześcioprocentowego kwasu siarkowego w kieszeni i oblewaniu arcydzieł malarstwa żrącą substancją. Czy tak zachowuje się człowiek normalny?, krzyczały gazety, załamywali ręce psychiatrzy, głowili się sędziowie, pytało się, normalne przecież w swej masie, społeczeństwo, a w skrytości ducha i gazety, i psychiatrzy, i sędziowie, i nawet normalne w swej masie społeczeństwo, Krivoklata podziwiali. A podziw ten był w istocie ukłonem w stronę szeregu zer, na które rzeczoznawcy wyceniali zniszczone dzieła sztuki i przeżarte kwasem werniksy. Bo mieszczaństwo to, według Krivoklata, idioci i łajdacy, którzy dzieła sztuki co najwyżej konsumują, a nie kontemplują, gdyż jedyna wartość, której znaczenie są w stanie pojąć, to ta wyrażona w pieniądzu. Nic dziwnego zatem, że

"(...) ludzie oduczyli się spotkań z dziełami, że nawet jeśli przemieszczają się po Europie i reszcie świata, terkocąc kółeczkami walizek po lotniskach, dworcach, hotelowych korytarzach, nawet jeśli stoją w długich kolejkach przed wystawą (...), nie są w stanie spotkać się z dziełem, po którym prześlizgują się okiem własnym i szklanym okiem aparatu jak roztargniony znajomy, który przechodzi koło nas ulicą, obrzucając nas niewidzącym wzrokiem".*

"Krivoklat" to mini-traktat o sztuce, bezlitosna kpina z mieszczaństwa i pastisz powieści Thomasa Bernharda w jednym. Jego bohater nie zostawia suchej nitki na nikim: dostaje się psychiatrom, strażnikom i pacjentom zakładów dla nerwowo chorych, obrywa się  dziennikarzom i autorom terapii zajęciowych przez sztukę, podczas których rezydenci Zamku Immendorf lepią popielniczki i nurzają pędzel w taniej akwareli. Krivoklat - pierwowzorem którego był Hans-Joachim Bohlmann, postać autentyczna, prawdziwy Kwasowy Wandal, niszczyciel dzieł sztuki w najsłynniejszych muzeach Europy - to, jak zwykle u Dehnela, bohater nietuzinkowy i niejednoznaczny. Im bardziej zagłębiamy się w jego życiorys, opowiedziany bez przestanku, bez choćby jednej przerwy na zaczerpnięcie oddechu - na akapit czy oznaczenie rozdziału, tym lepiej rozumiemy motywy jego skandalicznych czynów.

Trudno ujarzmić gonitwę myśli Krivoklata w pospolitej frazie, więc powieściowe zdania pęcznieją, oddalając kropkę na długość strony, czasem nawet dwóch. Trzeba się w nie wczytać, złapać ich rytm i melodię, a gdy się to zrobi - wciągają bez reszty. W strumieniu świadomości, między jedną myślą a drugą, które płyną wartko mimo powtórzeń i wtrąceń, imitujących tok rozumowania szaleńca, kryje się pytanie: czy to świat zwariował, czy jednostka w tym świecie? Czy szaleni jesteśmy my sami, weekendowi znawcy sztuki, pstrykający selfie z arcydziełem, gdy wakacyjne wojaże rzucą nas przypadkiem na szlak muzealnych must-see, czy miano to przynależy temu, który ukochał sztukę tak bardzo, że gotów jest pozbawić świat unikalnych obrazów, żeby "zadzwonić na trwogę i obudzić ludzkość"?**
Jedno jest pewne - sztuka i jej kontemplacja nie mieszczą się w ciasnych ramach mieszczańskiego porządku, a odcięte od sztuki społeczeństwo jest tak samo otumanione i bezwolne, jak faszerowani valium pacjenci Zamku Immendorf:

"(...) jest to wynikiem całkowitego wyrugowania sztuki z życia, odcięcia się od jej źródeł, zabetonowania jej koryt, skanalizowania jej, wpompowania w społeczną kanalizację".***

Dehnel okrasił "Krivoklata" sporą dawką czarnego humoru, a w umysł skandalisty-wariata wcielił się ze swadą. Zbuntowany Krivoklat wycelował butelkę ze żrącym płynem w mieszczańskie zasady. Można mieć wątpliwości, czy da się społeczeństwo uleczyć dziewięćdziesięciosześcioprocentowym kwasem siarkowym, a zarazem można - i należy - być pewnym, że świat bez sztuki to miejsce pozbawione znaczenia, sztuka dla sztuki jedynie. Planeta Ziemia jest wystarczająco okrutna, mimo iż istnieją na niej - nadal, jeszcze, wciąż - takie świadectwa zbiorowej pamięci i ludzkiego geniuszu, jak Cztery sprawy ostateczne Boscha, Sen świętej Corregia, Złota rybka Klee i Przymierzająca perły Vermeera.
Ale zanim wybierzemy się do muzeum, żeby w tłumie turystów i blasku komórkowych fleszy rzucić okiem na jeden-dwa obrazy, przeczytajmy "Krivoklata". Może łatwiej będzie potem prawdziwie spotkać się z płótnem, a nie tylko przesunąć po nim wzrokiem?

 Dehnel, J. (2016). Krivoklat czyli ein österreichisches Kunstidyll. Wydawnictwo Znak, Kraków.

*Ibidem, str. 108;

**Ibidem, str. 122;

***Ibidem, str. 71.