O magicznej rzeczy stronie: "Dom duchów" Isabel Allende

W "Domu duchów" Isabel Allende nie straszy. Nie spotkamy w nim złośliwych zjaw, pobrzękujących łańcuchami, ani bezpańskich cieni, wędrujących po barokowych boazeriach. Próżno też szukać śladów galaretowatej ektoplazmy, czy to na kufrach z epoki kolonialnej i rzeźbionych parawanach, czy na starych fotelach z salonu, na których lubił przesiadywać senior rodu, Esteban Trueba. Powieść najsłynniejszej chilijskiej pisarki to, wbrew tytułowi, rzecz przede wszystkim o żywych, a nie o istotach z zaświatów, choć i one są w niej obecne - jako strażnicy i opiekunowie tych, którzy wciąż trwają po tej stronie lustra.

Allende zamknęła sagę o trzech pokoleniach rodziny Truebów w pełnych rozmachu epickich dekoracjach. I choć wydarzenia opisane w powieści ogniskują się wokół Estebana - męża, ojca i dziadka, to pierwsze skrzypce w "Domu duchów" grają kobiety. To one sprawiają, że kręci się powieściowy świat, na którym jest miejsce nie tylko dla żywych i umarłych, ale i dla tych, którzy, jak siostry del Valle - zielonowłosa Rosa i nieposkromiona Clara - rodzą się na styku magii i rzeczywistości. To z Rosą zaręczy się młodziutki Trueba, żeby po tragicznej śmierci dziewczyny pojąć za żonę Clarę, jej młodszą siostrę, i zamieszkać z nią w wielkim domu narożnym, w którym Clara będzie przepowiadać przyszłość, obracać trójnożne stoliki i przyglądać się, jak duchy płatają figle służbie i gościom. A to dopiero początek niezwykłej opowieści, na kartach której przewija się galeria ekscentrycznych postaci, jak wuj Marcos - niezmordowany podróżnik, Barrabás - pies-olbrzym, tajemnicze siostry Mora i Pedro Garcia, rebeliant w przebraniu księdza.

Jest w "Domu duchów" wszystko, czego można - i należy - oczekiwać od powieści przez duże P: brutalna rzeczywistość i fikcja jak z bajki, spełniające się przepowiednie i klątwy, szczęście i ból, miłość i cierpienie, chichoty losu i ponury śmiech historii. Mnogość wątków nie przytłacza, przeciwnie - na kilkuset stronach Allende udało się zamknąć całe piękno i grozę istnienia, które najlepiej widać z pozycji czytelnika-obserwatora. Uroda życia, choćby najskromniejszego i najbardziej tragicznego, kryje się w harcie ducha, sile woli i umiejętności walki - a cechy te w powieści przynależą bohaterkom kobiecym. Skromna piastunka Nana, "stworzona do niańczenia cudzych dzieci, do noszenia wzgardzonej przez innych odzieży, do zjadania resztek, życia cudzymi uczuciami i smutkami i starzenia się pod cudzym dachem"*; siostra Estebana - Férula, wzgardzona i odtrącona przez brata; Tránsito Soto, która każe sobie płacić za miłość, ale pomaga bezinteresownie, czy Blanca, miłosna ryzykantka - wszystkie kobiety w "Domu duchów" mają w sobie spokój i siłę, duet narodowych cech, właściwych mieszkankom dalekiego Chile:

"Była to jedna z tych spokojnych i praktycznych kobiet naszego kraju, które z każdym mężczyzną przechodzącym przez ich życie mają dziecko, a ponadto przygarniają dzieci porzucone przez innych (...), są one filarem życia wielu innych ludzi, chowają dzieci, które też od nich odchodzą, a mężczyznom, którzy je opuszczają, nie czynią wyrzutów, gdyż mają inne, pilniejsze sprawy".**

Powieść Allende to literacki hołd dla chilijskich kobiet, z których każda potrafi zakasać rękawy i zmierzyć się z życiem - nawet efemeryczna Clara, która po wielkim trzęsieniu ziemi zamienia się z roztargnionego anioła w praktyczną panią domu i przejmuje opiekę nad rodziną i rannym mężem. "Dom duchów", określany mianem przepełnionego realizmem magicznym bestsellera literatury iberoamerykańskiej, jest książką przewrotną: źródło wspomnianej magii wypływa tu bowiem z codzienności, a jej niezwykłość bierze się nie tyle z obfitości nadprzyrodzonych zdarzeń, co z wyjątkowości zaludniających ją postaci. Historia rodziny Truebów jest w równym stopniu przesiąknięta magią, co fatum - które równie dobrze nazwać można przeznaczeniem, karzącym palcem losu lub karmą. Czuć, że losami bohaterów rządzi tajemnicza siła, która nie zapomina minionych przewin i wyrównuje rachunki, w myśl niewypowiedzianej zasady, że historia lubi się powtarzać. 

A historia w "Domu duchów" to nie tylko losy Truebów, ale również burzliwe dzieje Chile na przestrzeni XX wieku. Począwszy od kataklizmów natury, przez krwawy zamach stanu i dyktaturę wojskową, Wielka Historia odciska tragiczne piętno na życiu bohaterów, nadaje tempa opowieści, a zarazem sprawia, że realistyczne elementy fabuły równoważą jej metafizyczną otoczkę. Rys historyczny u Allende to nie tylko zapis wydarzeń, znanych bliżej pasjonatom dziejów Ameryki Południowej, ale także realne postaci, jak Poeta, pod którym to przydomkiem kryje się Pablo Neruda, najsłynniejszy wieszcz Chile. Poeta bywa częstym gościem senatora Trueby, trzyma jego wnuczkę na kolanach, a potem Alba, pod rękę z dziadkiem, idzie w orszaku żałobnym za jego trumną.

Tak, w "Domu duchów" nie straszy: to przede wszystkim opowieść o żywych, rzuconych w wir historii i własnych, pokręconych życiowych ścieżek, na których - często z trudem i nierzadko bez powodzenia - szukają spełnienia i szczęścia. Allende zamknęła barwne, niepoddające się kontroli życie w słodko-gorzkiej sadze, w której pozwala mu przeplatać się ze śmiercią, a zwyczajności iść w parze z magią:

"(...) pamięć jest ulotna, a żyje się bardzo krótko i wszystko dzieje się tak szybko, iż nie potrafimy dostrzec związku między wydarzeniami i ocenić konsekwencji czynów, wierzymy w fikcję czasu, w teraźniejszość, przeszłość i przyszłość, ale być może wszystko dzieje się jednocześnie, jak to mówiły trzy siostry Mora, które widziały w przestrzeni duchy wszystkich czasów".***

Porzucić sztywne ramy racjonalizmu, wyzwolić się z presji czasu, zostawić przeszłość i nie myśleć o przyszłości: oto magia po chilijsku. Ponoć tyle wystarczy, aby duchy minionych epok, które, jak przekonuje Allende, mimo zmiennych kolei losu wciąż trwają na posterunku, pozdrowiły nas w geście zrozumienia.

Allende, I. (2010). Dom duchów. Wydawnictwo Literackie Muza SA, Warszawa.
Tytuł oryginalny: La casa de los espíritus
Tłumaczenie: Zbigniew Marcin Kowalewski
*Ibidem, str. 157;
**Ibidem, str. 520-521;
***Ibidem, str. 524.