Co z tym człowiekiem?: "Serce umiera ostatnie" Margaret Atwood

Białe ściany przytulnego domu, świeża pościel w różyczki, kubek kawy i puchate ręczniki, dzięki którym można pozbyć się osadu kolejnego dnia: wszystkie małe i duże udogodnienia codzienności, na które zabiegana świadomość nie zwraca uwagi - aż do chwili, w której trzeba zrezygnować z normalności. I uwić gniazdko w tunelu metra, w wilgotnych kanałach lub - jak Stan i Charmaine z powieści Margaret Atwood - wprost na ulicy. Używana honda z trzeciej ręki, w której mieszka młode małżeństwo, willi raczej nie przypomina, choć ma jeden plus: jest mobilna, więc, o ile są pieniądze na benzynę, można uciec przed hordami rzezimieszków, grasujących po bezimiennym, bezpańskim mieście. 

Stan i Charmaine mieli niegdyś pracę, dom i różową przyszłość przed sobą - ale bezrobocie i zapaść gospodarcza wygoniły ich, razem z innymi przedstawicielami klasy średniej, na bruk. Czy można dziwić się zatem wygnańcom ze strefy komfortu, że odpowiadają na ogłoszenie o naborze do społecznego eksperymentu Pozytron, który gwarantuje zatrudnienie i dach nad głową? Czy nie postąpilibyśmy na ich miejscu tak samo? Pod płaszczykiem fantastyczno-naukowego thrillera, "Serce umiera ostatnie" redefiniuje naturę człowieka i wskazuje nowe zagrożenia - jakże inne od tych znanych i "oswojonych", o których słyszymy codziennie w wieczornych wiadomościach.

Projekt Consilience/Pozytron jawi się jako remedium na plagi współczesności: brak pracy i gospodarczą niestabilność, a polegać ma na rozbudowie więzień i zorganizowaniu wokół nich pełnego zatrudnienia. Każdy mieszkaniec Pozytronu prowadzi życie na dwie zmiany: za miesiąc wolności w miasteczku Consilience płaci miesiącem odosobnienia w zakładzie zamkniętym, dając zajęcie strażnikom oraz pracownikom więziennego biznesu. Haczyk? Istnieje: kto raz przekroczy mury Pozytronu, nie może go opuścić. Co gorsza, okazuje się, że futurystyczny projekt wcale nie jest oazą spokoju i szczęśliwości...

Atwood osadziła powieściową apokalipsę w dekoracjach rodem z science-fiction, ale, w odróżnieniu od wielu kulturowych wizji końca świata, kanadyjska pisarka nie używa sytuacji granicznej jedynie jako pretekstu do zadawania pytań - ona z n a odpowiedzi. I zdradza je czytelnikowi bez upiększeń, uświadamiając przerażającą prawdę, jak niewiele w istocie potrzeba, aby znajomy ład obrócić w chaos. W tym celu Atwood miesza powieściowe gatunki i style: ubiera historię Stana i Charmaine w stylistykę więziennego thrillera, żeby zamienić ją niepostrzeżenie w miłosną farsę, przypowieść o moralności i wreszcie - w pełen absurdu surrealistyczny kryminał szpiegowski. Konglomerat gatunków nie jest tu sztuką dla sztuki - różnorodność form wyrazu pozwala pokazać mnogość sposobów manipulacji, jakim podlega współczesny człowiek. Bo omamić go łatwo, i to na wielu poziomach, począwszy od pozbawienia go możliwości zaspokojenia elementarnych życiowych potrzeb:

"Kto nie chciałby dobrze zjeść trzy razy dziennie i wziąć normalnego prysznica, nosić czystych ubrań i sypiać w wygodnym łóżku bez pluskiew? (...) człowiek miałby pełnopłatne zajęcie, trzy pełnowartościowe posiłki dziennie, trawnik do pielęgnowania, żywopłot do strzyżenia (...). Jednym słowem, a raczej dwoma: wartościowe życie".*

Równie często oszukujemy się sami - obietnicą szczęścia w cudzych ramionach (Stan i Charmaine wikłają się w obsesyjną relację miłosną z parą swych Pozytronowych zmienników) albo złudzeniem o własnej moralności (Charmaine, ta sama, która na "wolności" wierzy w niepotwierdzoną empirycznie prawdę, że człowiek jest z natury dobry, za murami Pozytronu para się eliminacją przestępców za pomocą strzykawki z zabójczą substancją). Pod piórem Atwood apokalipsa zamienia się w przypowieść spisaną - dla kontrastu niejako - ze sporą dawką poczucia humoru. Stosownie do okoliczności, jest ono podszyte ironią i sarkazmem, które dochodzą do głosu w obficie cytowanych mądrościach ukochanej babci Charmaine, w komentarzach, jakie wygłaszają bohaterowie na temat swego tragikomicznego uwikłania oraz w opisie perypetii Stana, który w przebraniu Elvisa Presley'a ucieka poza mury Pozytronu, aby głosić złą nowinę o Projekcie i jego mrożących krew w żyłach machlojkach.

Atwood zaczyna serię pytań o człowieka od rozważań na temat konsekwencji pozbawienia go dachu nad głową, pełnego talerza i zarobkowego zajęcia, kończy zaś pytaniem o skutki manipulacji emocjami przy pomocy neurochirurgicznych ingerencji w ludzki umysł - w powieści wystarczy laserowy zabieg, aby zapewnić sobie dozgonną miłość dowolnie wybranej osoby. Dziś brzmi to jak złowieszcza bajka, która już jutro - kto wie? - może stać się fanaberią bogaczy i marzeniem biednych, podobnie jak powieściowe roboty od seksu, wierne kopie kobiet i mężczyzn, "seksualnych podręcznych".

Można człowieka zniewolić na wiele sposobów, ale zniewolenie największe - zdaje się mówić Atwood - to odebranie mu wolnej woli, pozbawienie go możliwości samostanowienia, która sprawia, że w świecie zwierząt jedynie on może zwać się panem samego siebie. Zatrważające, jak często sami zrzekamy się wolnej woli, bez przystawionego do skroni pistoletu. Wystarczy tak niewiele, tyle co nic właściwie: brak świeżej pościeli w różyczki, kubka kawy i puchatych ręczników, dzięki którym można pozbyć się osadu kolejnego dnia. Bo

"Brak pieniędzy się liczy. Jak się musi nosić używane ciuchy, to też się liczy. Właśnie dlatego, że takie rzeczy się liczą, zapisali się do Projektu".**

Mówią, że serce umiera ostatnie - to prawda. Podobnie rzecz ma się z nadzieją. A ty? Czy wciąż masz nadzieję, że cena za zachowanie złudzeń o normalności nie jest wysoka? A może twierdzisz, że nie sprzedałbyś własnej niezależności w zamian za ułudę bezpieczeństwa i pełnego talerza? W doskonałym świecie nie musielibyśmy zadawać takich pytań. Ale - no cóż - to nie jest doskonały świat.

Atwood, M. (2016). Serce umiera ostatnie. Wydawnictwo Wielka Litera, Warszawa.
Tytuł oryginalny: The heart goes last
Tłumaczenie: Małgorzata Maruszkin
*Ibidem, str. 58;
**Ibidem, str. 274.