Książka na kozetce #11. Literacki Dzień Matki: o matkach prawdziwych i książkowych

Mówią, że matka jest tylko jedna, ale rodzicielki mają wiele twarzy: są kochające, oddane i pełne poświęcenia, bywają nadopiekuńcze, samotne, sfrustrowane, a nawet toksyczne. Media przekonują, że nowoczesne Matki Polki są wiecznie młode i zabiegane. Jedno jest pewne: we wszystkich językach świata, słowo "matka" to synonim bezwarunkowej miłości. Psychologia rozwojowa przyjmuje, że rodzaj więzi, jaka tworzy się między matką a niemowlęciem, determinuje całe późniejsze życie dziecka. Jedynie głęboka, bezpieczna relacja z rodzicielką gwarantuje dziecku szczęśliwą dorosłość, a jej brak oznacza poważne następstwa, zarówno psychicznej, jak i biologicznej natury.

CZY WIECIE, ŻE...?

• Najważniejsze dla późniejszego rozwoju są pierwsze trzy lata życia dziecka. Jeśli w tym czasie nie wykształci się zdrowa relacja między matką a maluchem, takie zaniedbanie jest praktycznie nie do odrobienia w przyszłości;
• Jedną z przyczyn rozwoju zaburzeń odżywiania (anoreksja, bulimia) jest obecność nadmiernie krytycznej, oceniającej matki. Restrykcyjne normy, jakie matki wyznają odnośnie wyglądu fizycznego zdają się silniej oddziaływać na psychikę dorastających córek niż podobne poglądy prezentowane przez ojców;
• Depresja ciężarnej matki wpływa na rozwój mózgu dziecka już na etapie życia płodowego. Takie doniesienia ze świata nauki niezbicie przekonują, iż więź matki i dziecka wykracza daleko poza metaforyczne pojęcie o sile matczynej miłości;
• Brak miłości może zamienić dziecko w... karła. Dzieci z obojętnych emocjonalnie środowisk cechuje upośledzony rozwój psychiczny i fizyczny. Deficyt matczynego uczucia często skutkuje niższym wzrostem, niedowagą i opóźnionym rozwojem kośćca dziecka - zjawisko to nazwano karłowatością deprywacyjną*;
• Istnienie instynktu macierzyńskiego najczęściej kwestionuje się, przytaczając statystyki dotyczące liczby matek oddających dzieci do adopcji. Czasem przytacza się bardziej egzotyczne argumenty. Ponoć na Wyspach Murraya kwestię równowagi płciowej noworodków zapewnia się, zabijając dzieci tej płci, która nazbyt licznie przychodzi na świat. Podobnie bezwzględne są samice szczurów: jeśli odbierze im się szansę na kontakt z małymi tuż po urodzeniu, nie tylko nie wykazują potem troski o potomstwo, ale nader często traktują je jak... posiłek*.

 ***

Literatura, podobnie jak życie, oferuje bogaty katalog matek i wzorców relacji rodziców z dzieckiem. O jakich matkach możemy przeczytać w książkach - nie tylko w Dzień Matki?

1. MATKA IDEALNA

Jeden z najwspanialszych obrazów matczynej miłości znajdziemy w kultowej serii książek o Muminkach autorstwa Tove Jansson. Mamusia Muminka jest kwintesencją cech matki idealnej: troskliwa, wyrozumiała i kochająca, a na dodatek potrafi doskonale zadbać o dom: smaży naleśniki i podaje przepyszne kakao. Cecha charakterystyczna: pasiasty fartuszek i elegancka torebka, z którą nigdy się nie rozstaje. Dla porządku należy dodać, że ta perfekcyjna literacka mama nie jest człowiekiem, a... sympatycznym skandynawskim trollem. Perfekcją dorównuje jej jedynie mama Borejko z przebojowej Jeżycjady.

2. MATKA SAMOTNA

Powieść pod zwyczajnym-niezwyczajnym tytułem "Matka" autorstwa Pearl S. Buck - laureatki Nagrody Nobla i Pulitzera - jest doskonałą ilustracją tezy, że rola samotnej rodzicielki bywa trudna niezależnie od miejsca i czasu. Tłem dla poruszającego studium o macierzyństwie są w "Matce" dziewiętnastowieczne Chiny, ale obawy, marzenia i nadzieje kobiety walczącej o lepszą przyszłość dla swoich dzieci to tematy aktualne także tu i teraz. Dramat porzuconej matki pod piórem Buck zamienia się w ponadczasową opowieść o niełatwej rodzicielskiej miłości i dowodzi, że samotne macierzyństwo to synonim prawdziwego heroizmu.

3. MATKA W KARYKATURZE

Bywa gorsza niż teściowa z popularnych dowcipów i bardziej natrętna niż brzęcząca nad uchem mucha. O kim mowa? O matce kontrolującej i nieznoszącej sprzeciwu. Aniela Dulska ze sztuki Gabrieli Zapolskiej "Moralność Pani Dulskiej" uosabia wszystkie cechy, których dobra matka mieć nie powinna. Posłuszeństwo latorośli wymusza krzykiem, zatem może pochwalić się jedynie tym, że własne dzieci boją się jej jak diabeł święconej wody. Ta despotyczna manipulantka faworyzuje syna, bagatelizując potrzeby dorastających córek. Gdyby sztuka Zapolskiej miała swą premierę dzisiaj, promowano by ją jako poradnik dla kobiet, pragnących uniknąć macierzyńskiej klęski.

4. MATKA JAK TRUCIZNA

Toksycznym matkom poświęcono tomy psychologicznych analiz, co nie zwalnia literatury pięknej od własnych interpretacji tematu. Elfriede Jelinek w swej najsłynniejszej powieści pt. "Pianistka" przedstawia destrukcyjną relację matki i córki - i czyni to bez upiększeń, z bezwzględną szczerością. Erika, kobieta prawie czterdziestoletnia, wciąż mieszka z matką. Uzależnienie psychiczne od rodzicielki wpływa na jej relacje z mężczyznami (a raczej na ich brak). Jelinek w prawdziwie mocnym stylu dokonuje demontażu kulturowego archetypu matki będącego zestawem wyłącznie pozytywnych cech i dowodzi, że matczyna obecność, która w teorii ma działać jak balsam, w życiu może okazać się silną trucizną.

5. MATKA PISARZA

Literatura to nie tylko siła kreacji - fikcyjne światy są, owszem, ciekawe, ale czasem bardziej intrygują fakty i realne postaci. Takie jak matki słynnych pisarzy, które poznajemy dzięki tomom prywatnej korespondencji, znajdywanej w biurkach literatów i publikowanych po latach. "Listy do matki" Antoine'a de Saint-Exupéry'ego to jeden z wielu epistolograficznych dowodów synowskiej miłości. Listy autora "Małego księcia" to świadectwo ogromnej wdzięczności odczuwanej przez pisarza za matczyne wsparcie, pomoc i szczęśliwe dzieciństwo - najlepszy kapitał na dorosłe życie. Wzorowa miłość, przykładna relacja i dowód na to, że wspaniałe matki to, na szczęście, nie tylko fikcyjne postaci.

6. PRAWDZIWĄ MATKĘ POZNAJE SIĘ W BIEDZIE

Aurora Greenway z "Czułych słówek" Larry'ego McMurtry'ego - która dzięki filmowej adaptacji książki już zawsze będzie mieć twarz Shirley MacLaine - to egocentryczna wdowa, która nie chce wypuścić dorosłej córki spod nadopiekuńczych skrzydeł i surowa krytykantka, z pozoru dbająca jedynie o czubek własnego nosa. Gdy okaże się, że Emma jest poważnie chora, Aurora zamieni się w troskliwą opiekunkę, zdolną poruszyć niebo i ziemię, aby pomóc ukochanej jedynaczce. Można z matką walczyć, można się z nią spierać, ale kto, jak nie ona, będzie przy nas w najtrudniejszych chwilach? Morał brzmi znajomo: choć z matką czasem trudno żyć w zgodzie, żyć bez niej - nie sposób. 

A jakie są Wasze ulubione postaci matek w literaturze?

*Zimbardo, P.G., Ruch, F.L. (1988). Psychologia i życie. PWN, Warszawa.
Jansson, T., Malila, S. (2010). Mądrości Mamy Muminka. Wydawnictwo Literackie, Kraków;
Buck, P. S. (2008). Matka. Wydawnictwo Muza, Warszawa;
Zapolska. G. (2016). Moralność pani Dulskiej. Wydawnictwo Bellona, Warszawa;
Jelinek, E. (2004). Pianistka. Wydawnictwo W.A.B., Warszawa;
Saint-Exupéry, A. (2006). Listy do matki. Wydawnictwo Muza, Warszawa;
McMurtry, L. (2015). Czułe słówka. Prószyński Media. Warszawa.