Gdy przemówi pamięć: "Łaska" Anna Kańtoch

Zapominanie to chleb nasz powszedni. Co chwila w mrokach niepamięci rozpływają się czyjeś twarze, imiona, numery telefonów, giną ulotne wrażenia, obejrzane filmy i przeczytane książki. Złościmy się na krótką pamięć i łykamy lecytynę, zamiast docenić zbawienną moc zapominania, dzięki której można wymazać traumy, unieważnić ból - i iść dalej. To właśnie ją, miłosierną niepamięć, ma na myśli jedna z bohaterek książki Anny Kańtoch, gdy powtarza, że czasem zapomnieć to łaska. "Łaska" - pierwsza powieść "z dreszczykiem" w dorobku polskiej autorki fantasy - dowodzi, że warto pamiętać, nawet gdy ceną jest konfrontacja z demonami przeszłości.

"Łaskę" najprościej nazwać powieścią kryminalną lub psychologicznym thrillerem, ale równie dobrze można zaryzykować stwierdzenie, że to książka o zagadkach pamięci. Obudzona pamięć ma moc ocalania życia, jest kluczem do rozwiązania zagadki "kto zabił?". Oryginalny koncept fabularny to niewątpliwy plus osadzonej w PRL-u powieści, ale diabeł - jak zwykle - tkwi w szczegółach. Książka Kańtoch potwierdza tezę, że całość to coś więcej niż suma części, a sprawny warsztat pisarski i podręcznikowo poprowadzona intryga to czasem za mało, żeby stworzyć trzymającą w napięciu historię.

A ta jest następująca: Maria Lenarczyk, nauczycielka polskiego w Mgielnicy, ma trzydzieści kilka lat i ewidentne symptomy depresji. Cieniem na jej życiu kładzie się mroczne zdarzenie z przeszłości: jako sześcioletnia dziewczynka, Maria zaginęła bez śladu. Odnalazła się wkrótce, w sukience pokrytej krwią i z białą plamą w miejscu świadomości minionych dni. Pamięć o traumie sprzed lat przywróci naszej bohaterce seria dramatycznych wydarzeń, która wstrząsa prowincjonalnym miasteczkiem. Wszystko zaczyna się, gdy Wojtek, uczeń Marii, zamiast klasówki oddaje kartkę z rysunkiem czworga dzieci i Kartoflanego Człowieka, a wkrótce potem zawisa na parkowej gałęzi, w charakterystycznej dla samobójców pozie. Szybko - zbyt szybko może? - staje się jasne, że kluczem do rozwiązania zagadki jest osoba młodej nauczycielki i jej tajemnicze zaginięcie z przeszłości. Akcja przyspiesza, trup ściele się gęsto (dwa morderstwa, jedno zaginięcie), wspomagana hektolitrami kofeiny policja - jak to zwykle w powieściach bywa - myli tropy, główna bohaterka dołącza do kręgu podejrzanych, a mimo to nie czuć napięcia, nieodzownej składowej dobrego thrillera, która każe zapomnieć o bożym świecie i z wypiekami na twarzy przewracać kartkę za kartką. Co zawiodło? 

Po pierwsze, autorka nie szczędzi miejsca na rozbudowane opisy postaci i ochoczo rozwija wątki poboczne - co mogłoby stanowić zaletę powieści obyczajowej, ale nie sprawdza się w gatunkowych ramach dreszczowca. Opisy stanów emocjonalnych bohaterki sprawiają, że historia traci tempo i - niestety - zyskuje na rozwlekłości. Sytuacji nie poprawia niekonsekwentny rysunek postaci. Kańtoch z początku przedstawia Marię jako osobę samotną i depresyjną, której trudno zmusić się do działania:

"Większość energii pochłaniała jej walka z codziennością: wstać, kupić coś do jedzenia, zapłacić rachunek za prąd. Nie szła przez życie, tylko pełzła niczym zagrzebany pod ziemią robak".[1]

A gdy czytelnik zdąży się do szaro-burej panny Lenarczyk przyzwyczaić, zostaje - zupełnie znienacka - wtajemniczony w perypetie jej rozbuchanego libido, których konsekwencją było wiele "wakacyjnych szaleństw" i jedna aborcja. Bogate życie seksualne nie pasuje do pogrążonej w marazmie kobiety - sprawia wrażenie przypadkowego rysu, przyklejonego do postaci na siłę, bez ładu, składu i dbałości o psychologiczną prawdę. Zupełnie jakby autorka przestraszyła się, że depresyjna bohaterka nie będzie dla czytelnika atrakcyjna i podkolorowała ją według nowoczesnej mody, dodając pikanterii wzmianką o erotycznych podbojach. Podobna sztuczność cechuje zwroty akcji w "Łasce": kluczowe sceny wybrzmiewają mało wiarygodnie, jak choćby ta na cmentarzu, gdzie Maria spotyka matkę zamordowanego nastolatka, a ta, niepytana, zdradza informacje, które okażą się mieć istotną wagę dla śledztwa - i jeszcze istotniejszą dla rozwoju powieściowej akcji.

Świat przedstawiony uszyto w tej powieści nierównym ściegiem. Gdy mowa o tle historycznym, szew jest dyskretny i finezyjny, bo PRL-owskie dekoracje odmalowano w "Łasce" w detalach: kanapce z pasztetową, herbacie w szklankach, wystroju mieszkań - niby niewiele, ale wystarczy, aby przywołać klimat tamtych lat. Ale szew pruje się na brzegach, co widać w licznych dłużyznach i w finale powieści - ten ostatni poddaje w wątpliwość prawdopodobieństwo całej historii i budzi niemiłe wrażenie, że, pozostając przy krawieckiej metaforze, dostaliśmy opowieść grubymi nićmi szytą. A szkoda, bo "Łaska" skonstruowana jest wedle wszelkich zasad powieściowej sztuki: prolog, przepisowe zawiązanie akcji, mnożenie trupów - i tropów - oraz dwa plany czasowe, umiejętnie przeplatane, aby, dzięki retrospekcjom, wraz z bohaterką odkrywać kolejne tajemnice przeszłości. Niby wszystko jest tak, jak w kryminalnej powieści być powinno, ale chciałoby się więcej - werwy, suspensu i ciarek na plecach.

Są książki, które, raz przeczytane, zostają z nami na zawsze, i są też takie, których lektura od pierwszej strony jest zapominaniem, a ich tytuły ulatniają się po chwili bez śladu - i bez większego żalu. Z przykrością zaliczam "Łaskę" do tej drugiej kategorii i wyruszam na dalsze poszukiwania thrillera, oferującego więcej, niż historię, którą czyta się równie szybko, jak zapomina.

Kańtoch, A. (2016). Łaska. Wydawnictwo Czarne, Wołowiec.

[1] Ibidem, str.  131-132.