W duecie o książce #1. Przeznaczenie zapisane w genach: "Middlesex" Jeffrey Eugenides

Wszystko, co dobre, szybko się... nudzi. Monologi o książkach mogą spowszednieć, a indywidualny punkt widzenia to czasem za mało, aby zachęcić do czytania. Dlatego dziś debiut nowego blogowego cyklu - "W duecie o książce". To transkrypcja cyfrowych dyskusji, zapis wrażeń z lektury. Skąd pomysł? Z dojmującego poczucia braku rozmów o literaturze. Na dodatek, co dwie głowy, to nie jedna!

O "Middlesex" Jeffrey'a Eugenidesa - powieści porażającej epickim rozmachem, uhonorowanej w 2002 roku nagrodą Pulitzera - rozmawiam z Olgą z bloga Okiem Wielkiej Siostry. Zapraszamy do lektury.

MARTA: Gdybym miała zmieścić monumentalną treść Middlesex w jednym zdaniu, powiedziałabym, że to historia genu, który wędrując przez pokolenia greckich emigrantów, zamieszkałych w USA, wpływa na losy jednostek i rodzin. Ale niedobór 5-alfa-reduktazy - skutek działania "złośliwego" genu - który determinuje życie głównego bohatera/bohaterki powieści, to jedynie powierzchnia zdarzeń. Bo Eugenides nie pisze o biologii. Genetyczne mutacje interesują go tylko dlatego, że są nośnikami... ludzkiego przeznaczenia.

OLGA: Biologia, a właściwie wszelkie biologiczne anomalie są, owszem, tylko pretekstem, ale nie da się ukryć, że niesamowicie ciekawym. Powiedz, czy śledziłabyś tę historię z takim zainteresowaniem, gdyby nie dotyczyła losów hermafrodyty i jego rodziny, uwikłanej w tajemnicę dalece przekraczającą jej pojmowanie rzeczywistości? Mutacja dla niektórych staje się przekleństwem, dla innych okazuje się możliwością zrozumienia "Ja" w oparciu o coś więcej niż tylko ciało, ale dla mnie stanowi coś jeszcze. Określasz ją mianem "nośnika przeznaczenia" i tkwi w tym wiele z tego, o czym sama myślałam. Ja jednak już sam gen nazwałabym przeznaczeniem per se, twórcą historii, tym, w czym wszystko jest zapisane, choć z genów nikt nie jest w stanie czytać jak z ręki czy fusów. Eugenides postanowił wyczytać przeszłość i przyszłość rodziny z genu, który w niej podróżuje, zmienia się i zarazem zmienia ludzkie losy. Można więc powiedzieć, że Stephanidesowie są bohaterami greckiej tragedii, w której o ich życiu decyduje bóstwo, los, nie oni sami.

MARTA: Tak, losy Stephanidesów są naznaczone tragedią. A Eugenides to fatalista, który mówi wprost - ludzka świadomość to tylko "biologiczny zbieg okoliczności". Od naszych przodków dostajemy w spadku nie tylko kolor oczu i wzrost, ale również z góry określony los, z którym, owszem, możemy walczyć, ale nigdy - wygrać. Nie da się ukryć, że nie jest to myśl nowa - bo wielokrotnie przez literaturę eksploatowana - ale w Middlesex otrzymała oryginalną formę. Hermafrodytyzm jako punkt wyjścia do rozmowy o losie? Biologia jako przyczynek do dyskusji o psyche? Tego jeszcze nie było. Zdecydowanie, to nie jest powieść o tajemnicach medycyny i genetyki, ale o meandrach życia. Ci, którzy sięgnęliby po nią, skuszeni sensacyjnością wątków biologicznych, mogliby poczuć się zawiedzeni, nie sądzisz?

OLGA: Może i oryginalnością myśli Eugenides nie zaskoczył, jednak wychodząc od biologii potrafił jak nikt zmierzyć się z zagadnieniem tożsamości czy miłości, ubierając to we wręcz mityczną formę. Mit jest tutaj zresztą hasłem kluczowym. Zresztą trudno byłoby mi w tej chwili wyliczyć, o czym autor w Middlesex mówi, bo zahacza o tak wiele tematów, łącząc je w logiczną całość (bez uczucia sztuczności), że każdy z czytelników spokojnie może rozpatrywać zupełnie inny aspekt powieści.
Biologia stanowi swojego rodzaju szkielet Middlesex - od niej w pewnym sensie wychodzi autor, choć to nie biologiczny wymiar hermafrodytyzmu go interesuje. Myślę, że gdyby w powieści było więcej tego typu sensacji, oznaczałoby to porażkę Eugenidesa. Aspekt psychologiczny jest tu najważniejszy, a stworzenie sagi rodzinnej byłoby wręcz niemożliwe, gdyby autor skupił się bardziej na szczegółowych opisach mutacji, niż, chociażby, narodzinach nietypowej miłości. Dlatego jeśli ktokolwiek szuka podręcznika do biologii, niech sprawdzi w innym miejscu. W Middlesex tylko raz pojawia się encyklopedyczne hasło i ma ono zupełnie inne zastosowanie, niż proste objaśnienie czytelnikowi danego zjawiska.

Panorama Detroit. Podobny widok ukazał się oczom Desdemony i Lefty'ego, dziadków Calliope/Cal'a, gdy przypłynęli ze Smyrny do USA (Źródło)

MARTA: Á propos tożsamości. Oprócz tej oczywistej, płciowej, której poszukuje narrator powieści, hermafrodyta Calliope (zwana później Cal'em), Eugenides mówi o tożsamości narodowej. Obojnactwo sytuuje jednostkę między kobiecością a męskością. Status emigranta - casus powieściowych dziadków Cal'a - skutkuje podobnym "zawieszeniem" w pół drogi, między domem-ojczyzną, a obcą ziemią. A złośliwy gen przenosi to wyobcowanie na kolejne pokolenia. Zastanawiam się, czy Cal mógł się w pełni zasymilować, przystosować do amerykańskiego stylu życia, ze swoim greckim dziedzictwem, które utrzymuje, że najważniejsza w życiu jest... śmierć? Pominąwszy rozterki natury psychoseksualnej, jak mógł odnaleźć się w świecie, zaludnionym przez Amerykanów - niepoprawnych optymistów, którzy uważają, że grunt, to być szczęśliwym? Może dlatego tak dobrze czuł się w Berlinie. Bo to miasto jest jak Cal - podzielone na pół i ponownie scalone.
A skoro wspomniałaś o miłości, muszę powiedzieć, że nie do końca przekonuje mnie powieściowe uczucie Cal'a (wtedy jeszcze dziewczynki) do koleżanki z klasy. Choć od dawna nie jestem nastolatką, trudno mi uwierzyć, że współczesna nastolatka zareagowałaby na rodzące się uczucie do drugiej dziewczyny z takim spokojem, jak Cal. Nie ma tu pytań, nie ma wątpliwości. Podobnie decyzja o rozpoczęciu nowego życia jako mężczyzna, przychodzi Cal'owi łatwo i bez wewnętrznej walki. Zbyt łatwo, moim zdaniem.

American Dream może się spełnić dzięki bułce z parówką (Źródło)

OLGA: Dokładnie - zarówno Callie/Cal, jak i jego dziadkowie, posiadają ten sam status. Są inni, obcy, choć nie da się ukryć, że ta obcość jest raczej domeną kobiet. Wszystko kończy się na Calliope, która, w ostatecznym akcie rozdarcia decyduje się na zrezygnowanie z własnej kobiecości. A teraz spójrzmy na Lefty'ego i Miltona. Obaj starają się wpasować w amerykański kult pracy i pieniądza. Wychodzi im to na tyle dobrze, że Lefty pozostawia żonę samej sobie, by prowadzić bar, Milton zaś swobodnie obrasta w tłuszczyk i tworzy sieć fast-food'ów. Ich gen w pewnym stopniu został zneutralizowany, czego nie można powiedzieć o żeńskiej części rodziny Stephanides. Wiąże się to nie tylko ze stawianiem na piedestale śmierci (co najlepiej pokazuje postawa Desdemony), ale przede wszystkim z religią - hamującą wszelkie spontaniczne odruchy, sprowadzającą ciało do kolejnego tabu. Asymilacja Cal'a jest niemożliwa, bo grecki gen niesie ze sobą pruderię, której w Ameryce brak.
Mam wrażenie, że trochę to uprościłaś. Przecież Callie, jeszcze jako dziecko, które wprowadza się do Middlesex, ma za sobą swoją pierwszą erotyczną przygodę. Zabawa w całowanie wydaje się może dziwna, jednak dziewczynka dość łatwo wchodzi w rolę całującego mężczyzny. Uczucie do Przedmiotu jest już bardziej kłopotliwe i nie zauważyłam, żeby Callie przyjęła to ze spokojem, tak jak mówisz. Odczułam tę miłość jako rodzaj psychozy, dokładne odzwierciedlenie nastoletniej miłości na śmierć i życie, tylko, że obiektem jest druga dziewczyna. Callie wie, że jest inna, wie, że może zostać odrzucona. Ale brnie w tę trudną sytuację, bo pragnienie jest zbyt silne i odczuwa potrzebę, by je zaspokoić, nie licząc się z kosztami. Myślę, że gdyby Callie łatwo weszła w rolę mężczyzny, Eugenides nie wprowadziłby do powieści także brata Przedmiotu.
Co do decyzji o zmianie tożsamości - również nie sądzę, by było to nienaturalne. Nie jestem ekspertem w tej dziedzinie, jednak zawsze uważałam, że osoby transgenderyczne czują, iż nie są odpowiednio dopasowane do ciała, w którym się urodziły. Callie jest właśnie takim przypadkiem. Dodatkowo nie tylko czuje, ale także wie - ma przecież swojego tajemnego krokusa, który na każdym kroku wysyła jej sygnały, że coś jest nie tak.

MARTA: Nie ma wątpliwości co do siły nastoletniego uczucia naszego hermafrodyty. Twierdzę jednak, że walka między pierwiastkiem żeńskim i męskim mogłaby zostać potraktowana z większą uwagą. A historia pierwszej i najgorętszej miłości była ku temu dobrą okazją. Otóż to - Callie ma świadomość swojej inności, ale zdaje się nie poddawać jej w wątpliwość. Nawet szczegóły anatomicznej budowy nie są dla niej źródłem przerażenia czy lęku. Niby martwi ją brak widocznych oznak dojrzewania, ale chyba bardziej dlatego, że odstaje od grupy - wszystkie koleżanki z klasy pierwszą menstruację mają już za sobą - a nie z powodu spóźniającej się kobiecości. Pozostawia to niedosyt, mimo świadomości, że na zachowanie narratora mogły wpływać kwestie religijne oraz pruderia kobiet, które go wychowały. Middlesex jest w gruncie rzeczy oniryczną bajką (choć jej bohaterowie to, jak sami o sobie mówią, "zatwardziali realiści") - i może dlatego Calliope-Cal zmierza, choć nie bez przeszkód, ku szczęśliwemu finałowi? W konwencji baśni nie ma przecież miejsca na nadmiernie rozbudowaną psychologię postaci.
Tak, do długiej listy zagadnień, które interesują autora, należałoby dopisać patriarchalizm społeczeństw Wschodu. Zatem - czego tu nie ma! Hermafrodytyzm i kazirodztwo, splątane gałęzie genealogicznych drzew, zamieszki na tle rasowym, szmuglowanie alkoholu, a w finale pościg samochodowy rodem z hollywoodzkich filmów. Zwykle obawiam się opasłych powieści "o wszystkim", ale w przypadku Middlesex, epicki rozmach to mocny atut. Duża w tym zasługa plastycznego stylu i poczucia humoru Eugenidesa. Śmiem twierdzić, że Middlesex - mimo ciężaru poruszanych zagadnień - jest najbardziej optymistyczną powieścią tego autora.

Brama Brandenburska, symbol Berlina. To miasto jest jak Cal - podzielone na pół i ponownie scalone (Źródło)

OLGA: Tu odniosłabym się do twierdzenia, w którym hermafrodyta traktowany jest jako dwie części - anima i animus - w jednej osobie. Nie ma tu walki miedzy pierwiastkami, bo oba w pewnym sensie żyją ze sobą w zgodzie. Chociaż Cal zdecydował się na wybranie tej męskiej części własnego ja, doskonale wie, że nadal ma w sobie coś z kobiety, co zresztą czasem podkreśla. Nie poddawanie w wątpliwość swojej odmienności zrzucę na karb religii i traktowania ciała przez kobiety z rodziny Stephanides. Callie nawet nie wie, czym jest menstruacja, nie postrzega siebie w żadnej kategorii, choć wie, że powinna być kobietą. Nie zna jednak jej atrybutów. Jest zagubiona, a matka odmawia jej pomocy, uważając, jak się okazuje - błędnie - że jej dziecko urodziło się z umiejętnością rozszyfrowania tajemnicy płciowości. Czytając Middlesex, odniosłam wrażenie, że wszyscy oprócz Cal'a, opisani są z niesamowitą dokładnością, pod każdym, również psychologicznym względem. I właściwie nie ma w tym nic dziwnego, zakładając, że to właśnie Cal jest narratorem. Jako zamknięta w sobie osoba, przez całe życie unikająca, a nawet odmawiająca mówienia o swojej inności, stara się pisać o wszystkim, o Grecji, jedwabnikach, przesądach, religii, omijając własną osobę. Jednak w pewnym momencie dochodzi do ściany, historia rodziny przerodziła się w historię o nim. Wtedy, nieśmiało, powolnie i dość oszczędnie, jakby borykając się z kompleksami, opowiada o sobie - o miłości, inności i teraźniejszości w Berlinie. Nie bez przyczyny te rozdziały zajmują tak mało miejsca, choć czytelnik prawdopodobnie chciałby bliżej poznać Cala.
Zgadzam się w stu procentach. Po przeczytaniu Przekleństw niewinności i Intrygi małżeńskiej muszę powiedzieć, że Middlesex jest jedyną powieścią Eugenidesa, przy której nie beczałam jak bóbr. Jest w niej pewna iskierka nadziei, że pomimo przekleństwa, jakim w tym wypadku jest mutacja, można żyć, a nawet cieszyć się życiem. Akceptacja swojego losu jako jedyna możliwość na pokonanie greckiej tragedii?
 
MARTA: Tak, fatalizm i stoicyzm w jednym, czyli ideał greckiej filozofii! Cóż innego można począć z życiem, na które nie ma się wpływu? Zaakceptować je. Choćby po to, aby móc być równie wyrozumiałym wobec własnej życiowej drogi, jak Cal, który mówi:

"Po powrocie z San Francisco i rozpoczęciu życia jako mężczyzna, moja rodzina stwierdziła, że wbrew powszechnej opinii, płeć nie była aż tak istotna. Moja przemiana z dziewczynki w chłopca okazała się mniej dramatyczna niż odległość, jaką wszyscy pokonują na swojej drodze z dzieciństwa do dorosłości".*

Ślimak lądowy to hermafrodyta (Źródło)

To wymarzona postawa wobec życia: dać się nieść nurtowi rzeki, ale nie po to, żeby zachłysnąć się wodą, ale móc po drodze podziwiać widoki. Chciałabym tak umieć.
O tak, bardzo bym sobie życzyła, żeby w Middlesex było Calliope-Cala więcej! Ale rozumiem zamysł konstrukcyjny powieści i przyjmuję go... ze stoickim spokojem.
Zaczęłyśmy rozmowę próbą streszczenia tej ponad 600-stronicowej powieści w jednym zdaniu. Podsumowując ją, oddam głos narratorowi. Oto powieściowe credo Cal'a i, przy okazji, mój ulubiony cytat z Middlesex:

"Wielkie sprawy nigdy nie zależą od nas. Takie jak narodziny i śmierć. I miłość. I to, co miłość przekazuje nam w spadku jeszcze przed naszym narodzeniem".**

To właśnie za takie zdania lubię Eugenidesa.

OLGA: Jakby powiedziała moja babcia - Co zrobisz, jak nic nie zrobisz? Ten śmieszny frazes w powieści Eugenidesa nabrał zupełnie nowego znaczenia. Niemoc może być błogosławieństwem, jeśli w porę zdasz sobie z niej sprawę. Gdy jednak próbujesz wziąć sprawy we własne ręce, nie licząc się z mocą przeznaczenia, prawdopodobnie umrzesz z myślą o tym, jaką głupotę zrobiłeś.
Skoro w Twojej wypowiedzi pojawił się jeden z ulubionych cytatów, to i ja podzielę się swoim - jednym z piękniejszych w całej powieści, naznaczonym spokojną mądrością, a jednocześnie wyjawiającym tajemnicę budowy samej powieści:

"[Callie] jeszcze nie dojrzała na tyle, aby zdać sobie sprawę, że życie wysyła człowieka nie w przyszłość, ale z powrotem w przeszłość, do dzieciństwa i, ostatecznie, jeszcze przed narodziny, aby obcował ze zmarłymi. Starzejesz się, sapiesz na schodach, wstępujesz w ciało swojego ojca. Stąd już tylko krok do dziadków i zanim się zorientujesz, już podróżujesz w czasie. W naszym życiu dorastamy wstecz".***

Własnymi słowami nie potrafiłabym tak precyzyjnie i tak poetycko opowiedzieć  o tej niesamowitej podróży, którą przebyła Callie, żeby zrozumieć, że powinna stać się Cal'em.
 

*****

Nie stawiamy kropki, mając nadzieję na ciąg dalszy rozmowy o "Middlesex" w komentarzach. Dajcie znać, czy chcielibyście czytać kolejne odcinki "W duecie o książce"!

Eugenides, J. (2015). Middlesex. Sonia Draga, Katowice, wydanie III.
Tytuł oryginalny: MIDDLESEX
Tłumaczenie: Witold Kurylak
*Ibidem, str. 620;
**Ibidem, str. 467;
***Ibidem, str. 509.