Retro zbrodnia w domu (nie)spokojnej starości - "Tajemnica Domu Helclów" Jacek Dehnel i Piotr Tarczyński

Długo by szukać niektórych ulic w pewnych miastach. Lubią się skryć za rogiem, bawić w chowanego, kpić w najlepsze z map i atlasów. Krakowska ulica świętego Jana przynależy do innego gatunku - to trakt, który sam przechodnia znajduje. Droga prosta jak strzała, z Rynku Głównego swój początek wziąwszy, dobiega końca niecałe trzysta metrów dalej, wraz z murami obronnymi miasta. Dziś turystyczna atrakcja, sto lat wstecz - trasa słynnych konduktów żałobnych, które odprowadzały wielkich Polaków na miejsce wiecznego spoczynku, z kościoła Pijarów na Skałkę. 

W powieści Maryli Szymiczkowej - a właściwie: Jacka Dehnela i Piotra Tarczyńskiego - to właśnie tam, przy ulicy świętego Jana, w kamienicy Sub Pavone (czyli Pod, całkiem swojskim, Pawiem), rezyduje pewna matrona, z Przemyśla importowana.

Kompleks przemyskiego rodowodu sprawia, że Zofia z Glodtów Szczupaczyńska nie ustaje w wysiłkach przeobrażenia się w prawdziwą mieszczkę krakowską. Nie ma w Krakowie roku 1893 takich drzwi, których obrotnej Zofii nie udałoby się otworzyć, ani sznurków, za które nie potrafiłaby pociągnąć, choćby po to, żeby mężowi ułatwić akademickie awanse, a dla siebie zyskać dumny tytuł "profesorowej". Dbanie o pozory bywa czasochłonne, ale podporządkowanie całego życia roli przykładnej matrony to już zajęcie na cały etat. Utrzymywanie służby w ryzach, dysponowanie porami posiłków i proszonych kolacji, ploteczki, wizyty - to plan zajęć wystarczający dla całego tuzina mieszczek, ale Szczupaczyńskiej zostaje jeszcze dość czasu, by móc się zadumać nad karcianym pasjansem, pochłaniać powieści o zbrodni i karze i poświęcać się filantropii, ulubionej rozrywce lokalnych arystokratek. Chęć zorganizowania dobroczynnej loterii fantowej sprawi, że Zofia przestąpi próg Domu Ubogich imienia Helclów akurat w chwili, w której siostry szarytki wespół z rezydentami szlachetnego przybytku odkrywają zniknięcie jednej z pensjonariuszek.

Wyedukowana na powieściach grozy i przypowiastkach o zbrodniach, profesorowa włącza się w śledztwo i na długi miesiąc daje się ponieść pasji podobnej do tej, z jaką jej mąż, Ignacy, preparuje przewód pokarmowy salamandry w uniwersyteckim zakładzie anatomii. Wrodzona dociekliwość (lub, jak kto woli - wścibstwo) i umiejętność wzbudzania posłuchu czynią ze Szczupaczyńskiej idealną, choć samozwańczą śledczą. Dość wspomnieć, że nie raz uda się jej przechytrzyć krakowską policję z opieszałym komisarzem Klossowitzem na czele. Wciągnięta po sam czubek kapelusza z kokardą w tropienie zabójcy staruszek, Zofia straci - z korzyścią dla siebie i akcji powieści - zarówno rachubę czasu, jak i zwyczajową dbałość o pozory.

Trudno orzec, co w tym retro kryminale waży więcej - rozsupływanie intrygi przez rodzimą panią Dulską i pannę Marple w jednym, czy satyra na krakowskie mieszczaństwo. Pewne jest natomiast, że intryga i jej tło łączą się tu w znakomitą całość, literacki pastisz i zabawę konwencją. "Tajemnica Domu Helclów" to lektura lekka, ale nie błaha. Gatunkowego ciężaru przydaje jej historyczny szczegół, odmalowany z prawdziwym pietyzmem. Karty powieści zaludniają postaci zrodzone z wyobraźni na równi z autentycznymi mieszkańcami i bywalcami Galicji. Jest mistrz Matejko, Henryk Sienkiewicz i młodziutki Tadeusz Żeleński, są autentyczne wydarzenia, którymi żył Kraków ponad sto lat temu (otwarcie Teatru Miejskiego, śluby i pogrzeby artystów) i prawdziwe miejsca, jak choćby tytułowy Dom Helclów, który do dziś pełni podobną do powieściowej funkcję. Historyczna prawda jest tłem dla literackiej fikcji, przy czym zmyślone miesza się tu z prawdziwym tak zmyślnie, że czytelnik w fikcję wierzyć zaczyna. 

Wyłączna to zasługa obojga autorów, którzy dają w powieści prawdziwy popis wiedzy, wyobraźni i poczucia humoru. To ostatnie widać zwłaszcza w scenkach rodzajowych, rozgrywanych przy krakowskich stołach, w teatrach, na proszonych przyjęciach i na cmentarzach. Znudzone mieszczańskie towarzystwo żyje od jednego wielkiego wydarzenia do kolejnej podniosłej uroczystości i, ku czytelniczej uciesze, beztrosko czas traci na rewię mód, ploteczki i lustrowanie się nawzajem zawistnym wzrokiem. Drobne językowe zabiegi, jak choćby imiona i nazwiska nadawane fikcyjnym bohaterom, dowodzą, że autorzy nabożnego do nich podejścia raczej nie mają. Dworują sobie ze Szczupaczyńskiej i jej podobnych, ale jest to drwina sympatią podszyta, zrodzona z radości, jaką, co widać od razu, czerpali z twórczego procesu.

Aż chciałoby się, z książką w garści, do Krakowa pojechać - teraz, zaraz, natychmiast - gdzie, kto wie, zielony kapelusz z piórkiem i złotą broszką być może przechadza się ulicami pamiętającymi Matejkę i Sienkiewicza i, szczęśliwy jak "bąbelek w szampanie"*, wypatruje kolejnych zagadek do rozwiązania.

Dehnel, J., Tarczyński, P. (2015). Tajemnica Domu Helclów. Wydawnictwo Znak, Kraków
Cykl: Maryla Szymiczkowa (tom 1)

*str. 279, tamże