W duecie o książce #3. Dom ze skazą: "Ktoś we mnie" Sarah Waters

Mroczne fluidy nawiedzonej posiadłości, złośliwe poltergeisty, zbiorowe halucynacje - a może coś... jeszcze bardziej przerażającego? Rozgośćcie się w Hundreds Hill, podupadłej siedzibie rodu Ayresów, do której trafia doktor Faraday. Kryształowe lustra i marmurowe korytarze Hundreds pokryły się kurzem, a wskazówki zegara znieruchomiały na godzinie za dwadzieścia dziewiąta - zupełnie jak zegary pani Havisham w Wielkich nadziejach Dickensa. Ale w powieści pt. Ktoś we mnie Sarah Waters rezygnuje z ulubionego wiktoriańskiego sztafażu. Tym razem funduje czytelnikom historię z dreszczykiem, osadzoną w powojennych dekoracjach. I, jak zwykle, wpuszcza nas... w maliny. 

O tajemnicy Hundreds rozmawiam z Olgą, która  przygląda się książkom Okiem Wielkiej Siostry. 

Marta: Na okładce Kogoś we mnie czytamy, że Sarah Waters przygotowała powieść z dreszczykiem i zdecydowała się czytelników przestraszyć. Nie wiem, czy zgodzisz się z moją opinią, że ten zamiar nie powiódł się w stu procentach. Bo mimo iż książka spełnia wymogi gatunku - mamy podupadającą posiadłość, jej wyrazistych mieszkańców, tajemnice i niepokojące wydarzenia, a Waters zgrabnie operuje scenografią rodem z powieści grozy - to czuć, że czegoś w niej brak. No właśnie: czego?

Olga: Jako osoba, której zdarzyło się ucierpieć przez tak zwane blurby i fragmenty recenzji zamieszczane na okładkach książek, zapobiegliwie ominęłam czytanie tego typu informacji na powieści Waters. I może dobrze na tym wyszłam, bo Ktoś we mnie nie straszy, a jedynie przyprawia o wspomniany dreszczyk. I to też dlatego, że autorka postanowiła pobawić się ze znanymi schematami z dobrym skutkiem. Dodatkowo trudno odmówić Waters plastycznego języka, który przy opisach posiadłości jest w stanie żywo pobudzić wyobraźnię czytelnika. Ale rzeczywiście - czegoś tu brakuje. Powiedziałabym, że zakończenia. Jednak wcale nie dlatego, że to, które przygotowała dla nas autorka jest złe. Wręcz przeciwnie, pokazuje dosadnie, że Ktoś we mnie to nie tylko powieść grozy. Jednak dla osób, które spodziewają się utworu napisanego w stylu Edgara Allana Poe, to może być gorzkie rozczarowanie. Waters ucieka od typowego dla gatunku zamknięcia historii, niczego nie sugeruje, nie pozostawia czytelnika z gotowym wyjaśnieniem (w którym to winą należałoby obarczyć demoniczną obecność). Zamiast tego każe nam zdecydować czy wierzymy w historie o duchach, czy o przerażających zakamarkach ludzkiej psychiki.

Marta: To chyba dobry trop - brak jednoznacznego zakończenia pozostawia czytelnika w zawieszeniu. Potrzeba domknięcia to silny motyw poznawczy, a Waters - po raz kolejny - decyduje się na "otwarty" finał. Ale bardziej niż finałowe niedopowiedzenie irytowała mnie seria złośliwych figli, które mieszkańcom Hundreds funduje rodzinny dwór. Zaczyna się od incydentu z psem, ulubieńcem panny Ayres, a potem demoniczne coś przesuwa przedmioty, podkłada ogień i bazgrze po ścianach... Nagromadzenie niepokojących zdarzeń miało służyć budowaniu napięcia, ale efekt jest odwrotny: po jakimś czasie czytanie o kolejnych "wybrykach" podupadłego dworu zaczyna nużyć... Chociaż dylemat: czy to duchy, czy wytwory podświadomości, niezmiennie fascynuje!

Podupadły dwór - idealna sceneria opowieści z dreszczykiem (źródło)

Olga: Muszę się z Tobą zgodzić - po jakimś czasie miałam serdecznie dość kolejnych perypetii rodziny Ayresów, a także samego Faradaya i jego lekarskiej kariery (bądź jej braku). Można by zabawić się w redaktora i powycinać kilka fragmentów, które zamiast pobudzać wyobraźnię czytelnika, nudzą go i denerwują. Nie mogę jednak powiedzieć, by powieść Waters okazała się lekturą męczącą. Nie było może fajerwerków, nie było wielkiego przerażenia, ale bądź co bądź autorka pokazała, że pisać potrafi. Opisy ponurego domostwa, relacje między członkami rodziny, ogromna fascynacja lekarza posiadłością - dla tego wszystkiego warto po książkę sięgnąć.

Ale skupmy się na chwilę na samej interpretacji Kogoś we mnie. Nie miałaś przypadkiem wrażenia, że autorka nieustannie puszcza do nas oczko? Kto w XXI wieku wierzy w duchy? Kto boi się starych domów, wierzy w niebezpieczne byty i kapryśne dusze, które nie mogą zaznać spokoju? Waters zestawia lekarza ze swoim szkiełkiem i okiem oraz pokojówkę - głupiutką, naiwną, niewykształconą. Konflikt między tymi dwiema postaciami ciągnie się aż do końca utworu, a czytelnik nadal nie wie, kto z nich miał rację. Waters zdaje się odwoływać do naszej dualnej natury: wie, że zracjonalizujemy niesamowite wydarzenia w Hundreds Hill, ale także wierzy, że ta bardziej pierwotna część nas będzie chciała zaufać pokojówce i jej żywej wyobraźni. A jak było u Ciebie?

Marta: Waters puszcza do czytelnika oko - i wpuszcza go... w maliny! Pod płaszczykiem powieści grozy funduje mu opowieść o emocjach. I pozostawia go z pytaniem: co właściwie wydarzyło się w Hill?

Wiara w duchy ma się nieźle i dziś. A tajemnica fascynuje - czy nie dlatego sięgamy po historie z dreszczykiem? Jeśli chodzi o zagadkę starego dworu, to bliżej mi do naiwnej Betsy niż do rozsądnego Faradaya. Ciekawe jest padające w powieści rozróżnienie między angielskim ghost a poltergeist, nieobecne w języku polskim, które rzuca na zagadkę trochę światła. Caroline, dziedziczka Hill, czyta opracowania o podświadomości, definiowanej jako siła, która może przybrać zauważalną dla ludzkiego oka formę. Żeby zwrócić na coś naszą uwagę? Żeby ucieleśnić nasze obawy, lęki, poczucie winy? Ktoś we mnie to również, co znamienne, portret odchodzącego świata - skończyła się II Wojna Światowa, a to, co nowe, jeszcze nie nadeszło. A budowa nowego odbędzie się za cenę upadku takich rodzin, jak Ayresowie. O czym oni doskonale wiedzą... 

Czy masz teorię na temat tego, co wydarzyło się w Hundreds? Dlaczego łagodny Cygan zaatakował dziecko? Kto - lub co - wprawia w ruch przedmioty, wznieca ogień i tupie na piętrze? Czym jest to zagadkowe coś?

My boimy się duchów, a czego boją się duchy? (źródło)

Olga: Ja jestem chyba gdzieś w połowie drogi - wersja Betsy nie do końca mnie przekonuje, jednak także racjonalizm doktora Faradaya jest mi daleki. Prawda, moim zdaniem, tkwi bliżej wspomnianej przez Ciebie teorii Caroline, choć i to nie satysfakcjonuje mnie w pełni. Wychodzi więc na to, że Waters specjalnie myli tropy, dodaje kolejne teorie, by namieszać nam w głowach i nie pozwolić na ostateczny werdykt. Warto jednak podkreślić, że żaden z bohaterów nie jest do końca zdrowy na umyśle - może oprócz wspomnianej Caroline, która przez długi czas wykazywała się nad wyraz silną wolą i pewnego rodzaju witalnością, jakiej mogliby pozazdrościć jej brat i matka. Nie powiem czym według mnie były strachy w Hill, bo to już można nazwać spoilerowaniem, jednak radziłabym przyszłym czytelnikom uważnie zapoznawać się z partiami powieści, które mówią o fascynacji doktora Faradaya starym domostwem. 

Cieszę się, że podkreślasz też problem zmiany, który w powieści jest wyraźnie widoczny. W końcu podupadli arystokraci próbują zrobić wszystko, żeby przeżyć i zachować jako taki komfort życia. Nie udaje się jednak, choć – co znamienne – cały czas zauważamy podział na „my” i „oni”, „lepsi” i „gorsi”. Lepszymi są oczywiście Ayresowie, z racji urodzenia. Gorszym jest Faraday i niezupełnie mu się to podoba.

Im więcej o tym rozmawiamy, tym lepiej widzę, że wciśnięcie Kogoś we mnie do szufladki z opowieściami o duchach, jest strasznie krzywdzące.

Marta: To prawda. Chociaż duchy - ich popularne wyobrażenie, jako nawiedzających stare domostwa zjaw - są tym, co pierwsze przychodzi na myśl podczas lektury. Ale Waters nie interesuje zwyczajne opowiadanie historii. Pod warstwą fabuły znajdziemy ukryte znaczenia i tajemnicę, której istotę każdy powinien odkryć sam. Warto przy tym pamiętać, że są na świecie rzeczy straszniejsze niż widziadła rodem z klasyków grozy... 

Przyznaję, że w trakcie dyskusji inaczej spojrzałam na powieść Waters - wybaczam dłużyzny i irytującego doktora Faradaya z jego szkiełkiem i okiem. Ta książka spodoba się zarówno amatorom zagadkowych opowieści, historii z drugim dnem oraz miłośnikom powieści psychologicznych.

Olga: Wychodzi więc na to, że Waters pokonała nas i tutaj - najpierw złościmy się na nią za małe wodolejstwo, a teraz jesteśmy gotowe wybaczyć jej wszystko, bo nabrała nas z klasą, jak wytrawny gracz, któremu nie drgnie żaden mięsień twarzy podczas plecenia andronów. I muszę Ci powiedzieć, że ja z chęcią dam się tak nabrać jeszcze nie raz. Bo to cudowne uczucie: zarówno podczas czytania, jak i rozkładania utworu na czynniki pierwsze. Pozostaje więc tyko zachęcić kolejne osoby do zapoznania się z powieścią Waters, rozmawiania o niej i odgadywania, co naprawdę wydarzyło się w Hundreds Hill.

Waters, S. (2016). Ktoś we mnie. Prószyński i S-ka, Warszawa

Tytuł oryginału: The Little Stranger

Tłumaczenie: Magdalena Moltzan-Małkowska