Litość dla zaawansowanych: "Niecierpliwość serca" Stefan Zweig

Współczucie nie licuje z żołnierskim obowiązkiem. Litość nie pasuje do munduru, skrojonego dla tych, którzy nie wiedzą, co to miękkie serce. Uczucia osłabiają wolę walki, a zdolność odczuwania przypomina, że istoty ulepione z emocji powinny trzymać się z dala od wojskowego ekwipunku. Podobnie jest z miłością - ta z kolei zdaje się przynależeć jedynie wybrańcom losu. Cóż poradzić, że szczęście najlepiej komponuje się z obrazkiem, na którym widać piękno i młodość?

Z szerokiej gamy uczuć to właśnie te dwa - współczucie i miłość - Stefan Zweig bierze pod lupę w "Niecierpliwości serca", aby stworzyć doskonałe studium emocjonalnej niedojrzałości.

Wydawać by się mogło, że nie ma nic piękniejszego niż miłość i nic bardziej ludzkiego od współczucia. Powieść tego austriackiego pisarza dowodzi, że niewłaściwie pojmowane i źle zaadresowane emocje mogą być bardziej zabójcze niż obojętność, a ludzi, którzy wychodzą z ustalonych ram i mają odwagę poczuć to, czego nie powinni, zwykle nie czeka nic dobrego. 

Jest maj roku 1914. Za chwilę świat spłynie pożogą krwi, a wojenna zawierucha pochłonie tysiące istnień ludzkich. Nikt nie wie jeszcze tego na pewno - wybuch Pierwszej Wojny przeczuwają nieliczni, a najmniej domyślają się go żołnierze z niewielkiego garnizonu, gdzieś między Wiedniem a Budapesztem, w którym godziny odmierza wojskowy dryl, a jedyną rozrywką jest gra w karty w okolicznych kawiarniach. 

Antoni Hofmiller, porucznik pułku ułanów cesarsko-królewskiej armii, znudzony służbą na prowincji, ochoczo korzysta z zaproszenia do pałacu lokalnego bogacza, pana von Kekesfalvy. Na proszonej kolacji ten 25-letni mężczyzna poprosi do tańca córkę krezusa, nie mając świadomości, że kurtuazyjną propozycję kieruje do dziewczyny, przykutej kalectwem do fotela. Niewinna z pozoru gafa to początek opowieści o tym, jak fałszywie pojęte współczucie wpędza w spiralę zależności i manipulacji, kłamstw zrodzonych z litości i zbrodni dyktowanych słabością miłosiernego serca. Opowie nam ją sam Hofmiller - wprowadzenie pierwszoosobowej narracji to stylistyczny zabieg, dzięki któremu myśli, odczucia i motywacje głównego bohatera zyskują klarowność, a czytelnik wierzy w nie bardziej, niż byłby skłonny, poznając je z relacji wszechwiedzącego narratora.

Współczucie, jakie młody żołnierz okazuje niepełnosprawnej Edycie, przeradza się w niebezpieczną przyjemność. Hofmiller, dotrzymując towarzystwa chorej, rozsmakuje się w roli dobrego samarytanina i uzależni się od bycia potrzebnym. Doświadczy emocji, o istnieniu których nie miał pojęcia, ale sam, niedoświadczony i niedojrzały, nie będzie umiał rozpoznać ich u innych. Zbyt późno dostrzeże, że kaleka dziewczyna żywi do niego uczucie głębsze niż przyjaźń, za które on nie potrafi odpłacić inaczej, niż siostrzaną litością.

"Niecierpliwość serca" to powieść o zwodniczej mocy afektu. To również bolesna historia dojrzewania, dorastania do rozumienia własnych i cudzych emocji. Hofmiller może pochwalić się stopniem porucznika, ale w dziedzinie uczuć jest zaledwie rekrutem. To inni - doktor Condor, kompani z wojska, pułkowy porucznik Bubencic - objaśniają mu zawiłości afektu i wyręczają w podejmowaniu trudnych decyzji. Doktor Condor, powieściowy dobry duch Hofmillera, opiekujący się chorą dziewczyną i jej na wpół oszalałym z niepokoju ojcem, wypowiada znamienne słowa:

"Całe zło na świecie wypływa z połowiczności".*

Połowiczna jest litość Hofmillera, której nie chce przyjąć dumna Edyta, i połowiczna jest miłość dziewczyny, nie znajdująca odbiorcy w osobie młodego mężczyzny. Nieodwzajemnione uczucia nie trafiają w próżnię, ale ranią rykoszetem tego, kto w swym niecierpliwym sercu powołał je do istnienia.  Tytułowa "Niecierpliwość serca" to synonim męki oczekiwania i udręki niepewności, jakie przeżywa Edyta, pragnąc, by los zdjął z niej wreszcie zaklęcie choroby. Niecierpliwy jest także Hofmiller - niecierpliwa jest jego słabość i tchórzostwo, niecierpliwa jest próba ucieczki przed niechcianą miłością. W gruncie rzeczy, pułkownik jest tak samo niedołężny, jak Edyta - ona nie może chodzić, on nie potrafi grać w niebezpieczną grę namiętności.

Litość jest zdradziecka. Ukłucie serca, odczuwane na widok cudzego cierpienia, znika z naszych myśli równie szybko, jak się w nich pojawia. Mało kogo stać na litość, której przykład dają w powieści doktor Condor i pan von Kekesfalva. Ten pierwszy poślubia swą ociemniałą pacjentkę, której nie potrafił przywrócić wzroku, a ojciec Edyty, powodowany współczuciem, bierze za żonę ofiarę swych finansowych malwersacji. I chociaż są to - paradoksalnie - małżeństwa szczęśliwe, Zweig nie pozostawia złudzeń, jak kończą się związki z litości. Wykładnia twórczego współczucia, podana w powieści ustami doktora Condora, przedstawia je jako nader wymagające uczucie, któremu sprostać potrafią nieliczni:

"Istnieje litość dwojakiego rodzaju. Jedna, małoduszna i sentymentalna, która właściwie jest tylko niecierpliwością serca pragnącego się jak najprędzej uwolnić od przykrych wzruszeń wywołanych przez cudze cierpienie - nie jest to wcale współczucie, lecz instynktowne odsuwanie cudzego cierpienia od własnej duszy. I ta druga - jedynie wartościowa - litość nie sentymentalna, ale twórcza, litość, która wie, czego chce, i zdecydowana jest cierpliwie a współczująco przetrwać aż do kresu sił i nawet poza ich kres".**

Zweig to prawdziwy czarodziej słowa i wytrawny znawca ludzkiej duszy. Jeśli sekretem dobrego pisarstwa jest umiejętność zmierzenia się z emocjami, to Zweig opanował ją do perfekcji, co czyni go nie tylko dobrym pisarzem, ale pisarzem doskonałym. Udowodnił, że warto pisać o uczuciach, bo to z nich składa się życie - i literatura. Warto też o nich czytać. Ku przestrodze i nauce, ale nade wszystko dla przyjemności, z jaką zawsze słucha się pasjonujących historii.

Zweig, S. (2002). Niecierpliwość serca. Wydawnictwo Muza, Warszawa.
Tytuł oryginalny: Ungeduld des Herzens
Tłumaczenie: Zofia Petersowa 

*Ibidem, str. 123;

**Ibidem, str. 224-225.